Τα τελευταία χρόνια, ζούμε όλοι τις επιπτώσεις της βιώνουμε όλοι τις επιπτώσεις της περιβαλλοντολογικής καταστροφής του πλανήτη λόγω της ανθρώπινης δραστηριότητας. Έχω την εντύπωση πως οι τελευταίες πυρκαγιές στην Σιβηρία, και στον Αμαζόνιο, και το ταχύτατο λιώσιμο των πάγων έγειραν την πλάστιγγα προς την οριστική και αμετάκλητη επιδείνωση των φαινόμενων της κλιματικής αλλαγής για την οποία κάποιοι ανόητοι συνωμοσιολόγοι υποστηρίζουν πως είναι μία απάτη. Είναι αδύνατο να έχεις εντρυφήσει στην αρχαία Ελληνική παιδεία και να μην σε απασχολεί η οικολογία αν όχι η φυσιολατρία. Το φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής με είχε απασχολήσει ήδη από το 2007, όταν και εκδόθηκε το βιβλίο μου «Άνθρωπος και Γαία» (*) .
Αφορμής δοθείσης λοιπόν σας παραθέτω επιλογές από το πόνημα «Το Φυσικό Περιβάλλον στην Αρχαία Ελλάδα» έκδοση Τμήματος Δασολογίας και Διαχείρισης Περιβάλλοντος και Φυσικών Πόρων του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης.
«Οι ανθρώπινες παρεμβάσεις στο περιβάλλον, για να καλύψουν τις μεταβαλλόμενες ανάγκες μας, διαφοροποιήθηκαν και από «ανώδυνες» ανθρώπινες δράσεις, μετατράπηκαν σε μεγάλης κλίμακας επεμβάσεις με καταστροφικές συνέπειες. Στους αρχαίους χρόνους η περιβαλλοντική προστασία ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με τη ιερότητα της φύσης, η οποία αποτελούσε ένα σύνολο από μορφές θεϊκής καταγωγής. Έτσι, στην Ελληνική Μυθολογία συναντάμε τις μυθικές Δρυάδες, τις Νύμφες των Δασών, οι οποίες κατοικούσαν μέσα στα δέντρα και η κοπή ενός δέντρου σήμαινε και το θάνατο μιας νύμφης.
Ωστόσο, η σχέση κοινωνίας και περιβάλλοντος μεταβάλλεται ριζικά με την έκρηξη της Βιομηχανικής Επανάστασης. Τα περιβαλλοντικά προβλήματα που αντιμετωπίζουμε σήμερα αποτελούν τα θλιβερά νέα, τα αισιόδοξα όμως μηνύματα είναι ότι μέσα από την εκπαίδευση των πολιτών μπορούμε να έχουμε όλοι μας την δυνατότητα να συμμετέχουμε ενεργά στη λήψη περιβαλλοντικών αποφάσεων, ασκώντας το δικαίωμα μας για επιλογή.
Τα δάση στην αρχαία Ελλάδα είχαν συνδεθεί με τη θρησκεία και πολλά είχαν χαρακτηριστεί ιερά. Τα δάση αυτά ήταν γνωστά ως ιερά άλση ή απλά άλση. Τα άλση αυτά ήταν δάση αφιερωμένα σε θεότητες. Τα άλση ήταν πολλές εκατοντάδες στη αρχαία Ελλάδα. Τα μεγαλύτερα ήταν μικρά ή μεγάλα τμήματα δασών. Τα μικρότερα είχαν πέτρινη περίφραξη. Μερικά παραδείγματα: Το ιερό άλσος της αρχαίας Αθήνας, το ιερό άλσος του Ευμενίδη στον Κολωνό, το ιερό άλσος της Αρτέμιδος στη Σκυλούντα, το ιερό άλσος της Δωδώνης, το ιερό άλσος του Άργους, το ιερό άλσος της Δέσποινας στην Αρκαδία, το ιερό άλσος του Δία στην Ολυμπία.
Αν και οι κανόνες προστασίας διέφεραν από άλσος σε άλσος, εντούτοις, μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα κανόνων προστασίας είναι τα εξής: Απαγορευόταν η υλοτομία, το σπάσιμο ή η κοπή κλαδιών και η αφαίρεση φύλλων.
Απαγορευόταν, επίσης, η καλλιέργεια του εδάφους και η σπορά σιτηρών ενώ σε μερικά άλση απαγορευόταν η χρήση εργαλείων όπως τσεκούρια ή πριόνια. Γενικά, στα άλση απαγορευόταν η παρουσία ζώων εκτός εάν επρόκειτο να χρησιμοποιηθούν σε θυσίες. Οι παραβάτες τιμωρούνταν αυστηρά. Ο Πλάτωνας (427-347 π.Χ.) αναφέρει ότι οι δούλοι ή οι ξένοι τιμωρούνταν με μαστίγωμα ενώ στους πολίτες επιβάλλονταν πρόστιμο το μέγεθος του οποίου ήταν αρκετά υψηλό ώστε να αποτρέπει παρόμοιες παραβάσεις στο μέλλον (Νόμοι, 6.764Β).
Πέραν της παραπάνω προστασίας υπήρχαν και οι θρησκευτικού τύπου κυρώσεις για τις οποίες οι αρχαίοι πίστευαν ότι επιβάλλονταν από τους θεούς και θεές στων οποίων το όνομα ήταν αφιερωμένα τα άλση. Τα δέντρα κατοικούνταν από νύμφες και Δρυάδες. Οποιοσδήποτε αγνοούσε τις εκκλήσεις της Δρυάδος για σεβασμό του δέντρου στο οποίο κατοικούσε τιμωρούνταν αυστηρά. Μερικοί σχετικοί μύθοι: Η Άρτεμις έκανε λεπρό τον κυνηγό Τεύκρο γιατί σκότωσε ένα ιερό ελάφι. Η Δήμητρα τιμώρησε τον Ερυσίχθονα, γιο του βασιλιά της Θεσσαλίας, γιατί έκοψε ξυλεία από ιερό άλσος της για να χτίσει συμποσιακή αίθουσα. Τιμωρήθηκε να τρώει τα πάντα, χωρίς να χορταίνει, και τελικά κατέφαγε τις σάρκες του.
Ο Πλάτων γράφει ότι, σε ορισμένες περιπτώσεις η προστασία των δασών επιβαλλόταν από τους ίδιους τους νόμους, ακόμα και στις ιδιωτικές εκτάσεις. Ο ιδιοκτήτης έπρεπε να πάρει ειδική άδεια, για να κόψει τα δένδρα στη γη του, ενώ σε άλλες περιπτώσεις υποχρεωνόταν να φυτέψει δέντρα. Επίσης υπήρχαν ποινές πρόστιμα για τους υπαίτιους πυρκαγιών.
Ο Αριστοτέλης μας πληροφορεί ότι σε μερικές πόλεις τα δάση τα επόπτευαν οι «υλωροί», δασοφύλακες δηλαδή, οι οποίοι είχαν φυλάκια και κάνανε περιπολίες. Ο Θεόφραστος λέει πως οι βασιλιάδες της Κύπρου προστάτευαν τα δάση και απαγόρευαν την υλοτόμηση. Οι Πτολεμαίοι βασιλείς της Ελληνιστικής Αιγύπτου είχαν προωθήσει ένα πολύ μεγάλο πρόγραμμα αναδάσωσης, δημιουργώντας νέα δάση
Ένας πολύ σημαντικός θεσμός ήταν αυτός της ανακήρυξης μεγάλων δασικών εκτάσεων σε ιερά άλση ή προστατευόμενες περιοχές. Το δάσος κοντά στη Λέρνα της Αργολίδας εκτεινόταν σε όλη την βουνοπλαγιά μέχρι τη θάλασσα, και ένα άλλο στη Δάφνη είχε περιφέρεια γύρω στα 16χιλιόμετρα με δέντρα τεραστίων διαστάσεων.
Συγκεκριμένα ο Παυσανίας και ο Πλίνιος αναφέρουν πως στις Φάρες (κοντά στη σύγχρονη Καλαμάτα) τα δέντρα ήταν τόσο μεγάλα, ώστε οι άνθρωποι μπορούσαν να γευματίσουν μέσα στις κουφάλες τους. Οι νόμοι που προστάτευαν αυτά τα ιερά άλση ήταν πάρα πολλοί. Απαγορευόταν κάθε είδους ενέργεια που θα μπορούσε να προκαλέσει περιβαλλοντική αλλαγή στο τοπίο.Ο Παυσανίας γράφει πως απαγορευόταν, όχι μόνο το κόψιμο των δέντρων, αλλά ακόμα και να μαζέψει και να μεταφέρει κανείς ξύλα ή πεσμένα φύλλα. Το μεγαλύτερο παράπτωμα ήταν να βάλει κανείς φωτιά ή να ρυπαίνει τις πηγές, αδίκημα που επέσυρε φυσικά τις ανάλογες ποινές. Από διαφόρους συγγραφείς (Παυσανίας, Ξενοφών κ.τ.λ.) μαθαίνουμε πως εξίσου σοβαρά παραπτώματα ήταν το κυνήγι και το ψάρεμα μέσα σε προστατευόμενες περιοχές. Επίσης, οποιαδήποτε άλλη παρέμβαση στα ιερά άλση, όπως η καλλιέργεια του εδάφους, απαγορευόταν αυστηρά. Τόσο στον Ηρόδοτο και τον Παυσανία, όσο και στην Ηλέκτρα του Σοφοκλή, η πιθανή οργή των θεών λειτουργούσε αποτρεπτικά, κάνοντας τους ανθρώπους να σέβονται τα ιερά δάση..
Γενικά οι νόμοι διέφεραν από περιοχή σε περιοχή. Στο σύνολό τους όμως οι τοπικοί δικαστικοί νόμοι προστάτευαν τα ιερά δάση από κάθε είδους παραβιάσεις και πολλά δάση, όπως μας γράφει ο Παυσανίας, είχαν ιερείς ως φύλακες. Ας σημειωθεί εδώ πως έχει βρεθεί στα δυτικά Ιμαλάια (κοντά στη περιοχή που ζουν οι Καλάς) ελληνική επιγραφή που γράφει «μη θηρεύεις, μη αλιεύεις, μη φονεύεις».
Είναι γνωστό πως από τα μέρη αυτά είχε περάσει ο Μ. Αλέξανδρος με τα στρατεύματά του και είναι πιθανό ότι αυτή η επιγραφή οφείλεται στη μεταλαμπάδευση του ελληνικού πολιτισμού σε αυτά τα μακρινά μέρη από τον μεγάλο στρατηλάτη, ο οποίος αποτελεί εξαίρετο δείγμα οικολογικής συνείδησης στην αρχαιότητα, αφού γνωρίζουμε πως είχε απαγορεύσει στους στρατιώτες του, όταν περνούσαν από την Ινδία να σκοτώνουν τις τίγρεις. Οι ποινές για τους παραβάτες ήταν αυστηρές. Μαστίγωμα για τους δούλους ή τους ξένους και πρόστιμα για τους πολίτες. Εκτός από τις νομικές διατάξεις, εξίσου εκφοβιστικό ρόλο είχαν και οι θρησκευτικές κατάρες ή η θεία Δίκη.
Μερικοί φιλόσοφοι, όπως ο Πυθαγόρας και ο Εμπεδοκλής, πίστευαν πως τα δένδρα είχαν τη δική τους ψυχή, τις Δρυάδες, τις Νύμφες των δασών. Έτσι θεωρούσαν την κοπή των δένδρων ως ένα είδος φόνου..
Συν τω χρόνω, η κυρίαρχη αντίληψη της φυσιολατρίας των παγανιστικών θρησκειών, αντικαταστάθηκε από την σταδιακή αλλοίωση και διατάραξη των φυσικών οικοσυστημάτων, καθώς επικρατεί πλέον η αντίληψη, πως ο άνθρωπος βρίσκεται ιεραρχικά σε ανώτερη θέση από τα υπόλοιπα είδη ζωής, τοποθετώντας τα κάτω από την απόλυτη κυριαρχία του και δικαιολογώντας την αλόγιστη εκμετάλλευση τους από τον άνθρωπο.
Η ανθρωποκεντρική και αποσπασματική αυτή αντίληψη του κόσμου, που τοποθετεί τον άνθρωπο κυρίαρχο των φυσικών συστημάτων και αγνοεί την αλληλεξάρτηση και τις αλληλεπιδράσεις που υπάρχουν μεταξύ τους, οδήγησε στην υπερεκμετάλλευση της φύσης και των φυσικών πόρων, που θεωρήθηκαν ως "ανεξάντλητα" καταναλωτικά αγαθά, στην αλλοίωση του φυσικού περιβάλλοντος και γενικότερα στη γένεση σοβαρών περιβαλλοντικών προβλημάτων.
Η ουσιαστική λύση, λοιπόν, των περιβαλλοντικών προβλημάτων εντοπίζεται σε μια αλλαγή θέασης, από την ανθρωποκεντρική άποψη αντιμετώπισης του κόσμου, προς μια βιοκεντρική, που βιώνοντας την η ανθρωπότητα θα αναγνωρίζει με ταπεινοφροσύνη ότι είναι ανάγκη να συμπορεύεται με τον πλανήτη του παρά να κυριαρχεί πάνω σε αυτόν .
Επομένως, είναι απαραίτητη για τη βιωσιμότητα του πλανήτη, η διάδοση θεμελιωδών γνώσεων, η ριζική αλλαγή εκείνων των κοινωνικών αντιλήψεων, νοοτροπιών, στάσεων και, το σημαντικότερο, των συμπεριφορών που συνέβαλλαν στη δημιουργία της περιβαλλοντικής κρίσης.
Η διαμόρφωση τους πρέπει να γίνει με τέτοιο τρόπο έτσι, ώστε να λαμβάνουν πάντοτε υπόψη τον παράγοντα περιβάλλον, όχι σαν κάτι ξέχωρο και απομονωμένο από τον άνθρωπο, αλλά σαν το καθοριστικό στοιχείο για την ανθρώπινη επιβίωση»...!
Επιλογές από το βιβλίο : «Το Φυσικό Περιβάλλον στην Αρχαία Ελλάδα». Έκδοση Τμήματος Δασολογίας και Διαχείρισης Περιβάλλοντος και Φυσικών Πόρων του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης, Επιμέλεια: Ευάγγελος Ι. Μανωλάς, ISBN: 978-960-89345-9-7
(*) Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου μου «Άνθρωπος και Γαία», 2007, Εκδ. Γεωργιάδη.
Σκοπός του παρόντος πονήματος είναι η έρευνα σχέσης ανθρώπου και φύσης, σε μια χρονική στιγμή που η πλανητική ισορροπία εξαιτίας της ανθρώπινης δραστηριότητας βρίσκεται σε άμεσο κίνδυνο.Για να αναδειχθεί η σχέση ανθρώπου και φύσης, εξετάζονται ερωτήματα που απασχολούσαν τον άνθρωπο από την αρχαιότητα, όπως η κοσμογένεση και η καταγωγή του ανθρώπου, καταγράφοντας τις απόψεις που δόθηκαν, αρχίζοντας από την αρχαία Ελληνική φιλοσοφία έως τις απόψεις της σύγχρονης επιστήμης, η οποία δια μέσου της "συστημικής" θεωρίας και της κβαντικής φυσικής, έρχεται να συναντήσει τις αρχαίες πεποιθήσεις, όπου ο κόσμος αποτελεί έναν αδιάσπαστο ιστό, του οποίου οι διασυνδέσεις είναι δυναμικές και μη στατικές. Σε μια τέτοια οπτική το κάθε μέρος του σύμπαντος επιβεβαιώνει την δομή και την πορεία στην εξέλιξη του "Όλου", δηλαδή το "Όλον" εμπεριέχεται στο επιμέρους, θυμίζοντας το Ερμητικό ρητό: "όπως πάνω, έτσι κάτω".
Παρατίθενται τα αποτελέσματα της οικολογικής καταστροφής του περιβάλλοντος, τα ηθικά και βιολογικά ζητήματα που προκύπτουν από την χρήση της τεχνολογίας που αντιτίθεται στις φυσικές διαδικασίες, αλλά και την σχεδίαση επίτευξης υπερανθρωπίνων όντων με την "ένωση" ανθρώπου και μηχανής, με σκοπό την δημιουργία Υβριδικών Ανθρώπων ή Cyborgs και την πνευματική και οντολογική υπόσταση των μηχανών.
Η επιστήμη μας απάλλαξε από τα σκοτάδια της αμάθειας και της δεισιδαιμονίας, η χρήση όμως της τεχνολογίας απειλεί τον ίδιο τον επινοητή της, την ανθρωπότητα. Είναι βέβαια ιδιαίτερα σημαντικό να γνωρίζουμε τους νόμους που διέπουν το σύμπαν, αλλά είναι σίγουρα εξίσου σημαντικό να προσπαθήσουμε να γνωρίσουμε την βαθύτερη ύπαρξή μας και τους νόμους που κυβερνούν τα πάθη, τα αισθήματα, την θέληση της ανθρωπότητας.
Ακολουθώντας μια αντίθετη πρακτική, μπορεί η νέα τεχνολογία να μας οδηγεί πιο κοντά στα αστέρια, αλλά όπως έχει διαπιστωθεί, μας οδηγεί ταυτόχρονα πιο μακριά από τον εαυτό μας.
Έτσι στο κατώφλι της 3ης χιλιετίας, βρισκόμαστε σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι της ιστορίας του ανθρώπου, και το ερώτημα που ευλόγως προκύπτει για κάθε σκεπτόμενο άνθρωπο είναι εάν έχουμε ανοίξει εκ νέου το κουτί της Πανδώρας.
Η ανάγκη των συγχρόνων κοινωνιών, όπως αναδεικνύεται στην μελέτη, ίσως θα πρέπει να είναι η αναγνώριση αξιών, που θα προϋποθέτει τον σεβασμό για όλες τις μορφές της ζωής, και το δικαίωμα για μια ζωή αξιοπρεπή, με τοποθέτηση του κοινού καλού πάνω και πέρα από το ατομικό συμφέρον.
Σε διαφορετική περίπτωση στο ερώτημα που έθεσε ο Βολταίρος: "Θα αφήσουμε αυτόν τον κόσμο ακριβώς έτσι όπως τον βρήκαμε ανόητο, άδικο και κακό;" Ίσως θα πρέπει να προσθέσουμε: "θα αφήσουμε άραγε αυτόν τον κόσμο βιώσιμο για τις επόμενες γενιές"
