Ο Θεός Διόνυσος ο Ζαγρέας και ο καθρέπτης...

 (Απόσπασμα από τα μαθήματα αποσυμβολισμού της αρχαίας Ελληνικής μυθολογίας)

...Για τους Ορφικούς, ο  Διόνυσος Ζαγρέας,  ήταν γιος του Δία και της θεάς του κάτω κόσμου Περσεφόνης. Οι Τιτάνες, οι οποίοι είχαν νικηθεί από το Δία στην Τιτανομαχία,  με εντολή της Ήρας βρήκαν ευκαιρία να εκδικηθούν το Δία κατακρεουργώντας   το νήπιο  Διόνυσο (1), καθώς αυτός έβλεπε το είδωλο του  σε ένα καθρέπτη και έπαιζε με τα παιγνίδια του.  Τι συμβoλίζει ο καθρέπτης;

Ο Πλωτίνος στις Εννεάδες   εξηγεί: Οι ψυχές των ανθρώπων βλέποντας τα είδωλά τους στον καθρέπτη του Διονύσου, κατέβηκαν στη γη δίχως  να αποκοπούνε από το Όντως Ον -Εν. Ο καθρέπτης συμβολίζει:

Α) Τη σύνδεση της ψυχής με τους θεούς. Ετσι όπως το είδωλο φαίνεται στον καθρέπτη χωρίς όμως να είναι αποκομένο, έτσι και η ψυχή υπάρχει στον άνθρωπο χωρίς να έχει αποσυνδεθεί από την πρωταρχική πηγή, και όχι μόνο αυτό, αλλά η ψυχή έχει ακριβώς τα ίδια χαρακτηριστικά και ουσία με το θεούς παρ’ όλο που έχει ενσαρκωθεί σε ανθρώπινο σώμα. Η μόνη διαφορά της είναι ότι βρίσκεται σε χαμηλότερο συνειδησιακό επίπεδο από αυτό των θεών.

Β) Τη στιγμή που η ψυχή εμφανίζεται στον άνθρωπο, όπως το είδωλο ενός ανθρώπου εμφανίζεται στον καθρέπτη όταν αυτός κοιτάζει στον καθρέπτη, έτσι και η ψυχή ενσαρκώνεται  στο έμβρυο όταν αρχίζει να χτυπάει η καρδιά του.

Οι Τιτάνες (συμβολίζουν τα ανθρώπινα πάθη που  δεν αφήνουν την ψυχή να ανέλθει πρός τι θεικό της λίκνο και την "τελείωση"), διαμέλισαν και κατασπάραξαν τον Διόνυσο, αφήνοντας άθικτη  μόνο την καρδιά του, την οποία την πήρε  η θεά Αθηνά και την παρέδωσε στον πατέρα της Δία. Εκείνος την τοποθέτησε σε ένα γύψινο ομοίωμα του Διονύσου και έτσι ο θεός Διόνυσος ξαναγεννιέται

Για ποιό λόγο η  Αθηνά σώζει την καρδιά του Διονύσου; H Αθηνά όπως γνωρίζουμε είναι η θεά της νόησης και της σοφίας. Η νόηση και η λογική όπως έχουμε πολλάκις αναφέρει, αποτελεί το σπουδαιότερο  θεϊκό δώρο του Προμηθέα στον άνθρωπο. Αρκεί όμως μόνο αυτό; Όχι, δεν αρκεί. Δίχως μία ‘ανοιχτή’ και ‘δεκτική’ καρδιά, δεν είναι δυνατόν να κατακτήσουμε την σοφία, καθώς για κάθε ένα πρόβλημα που λύνει ο νους δέκα νέα προκύπτουν. Για αυτό τον λόγο, τόσο ο νούς  όσο και η καρδιά, αποτελούν τα δύο ιερότερα δώρα προς τον ισορροπημένο άνθρωπο..

Αυτό είναι ένα μυστικό που ο Προμηθέας κράτησε κρυφό από τον άνθρωπο, το έδειξε όμως με τις πράξεις του, την αγάπη του προς αυτόν..Την  αγάπη που είναι ο δρόμος της καρδιάς. Η Αθηνά  με την πραξη της, απλώς το επιβεβαιώνει...(2)

(1).  Οι Τιτάνες  μετά από την αποτρόποια αυτή πράξη τους, κατακεραυνώθηκαν από το Δία. Από τη στάχτη τους δημιουργήθηκαν οι άνθρωποι. Εξ αυτού φέρουν μέσα τους  τη θηριώδη «τιτανική φύση» , αλλά  και το θεϊκό στοιχείο εφόσον  οι Τιτάνες είχαν φάει το Διόνυσο Ζαγρέα, υιό του Διός. Ο άνθρωπος, γεννημένος από την τέφρα των Τιτάνων είναι ένα κράμα καλού και κακού. Ο Διόνυσος ο Ζαγρέας είναι  η ανώτατη παντός πράγματος αρχή, επειδή «συνδύαζε μέσα του την Θεική αρχή, και πηγή της ζωής, την οποία είχε κληρονομήσει από τον πατέρα του Δίας, όσο και την υποχθόνια  την οποία είχε κληρονομήσει από την μητέρα του Περσεφόνη, την θεότητα του κάτω κόσμου. 

(2). Γνωρίζατε ότι η καρδιά έχει δικό της νευρικό σύστημα, το οποίο αισθάνεται και "μεταφράζει" τα σήματα από το εξωτερικό περιβάλλον πριν από οποιοδήποτε άλλο όργανο του σώματος;

Στη συνέχεια, σε χιλιοστά του δευτερολέπτου, μεταβιβάζει τα δεδομένα στον εγκέφαλο μέσω πρωτεϊνικών μορίων, τα οποία ονομάζονται νευροπεπτίδια και κυκλοφορούν στο αίμα μας.

Η ανθρώπινη καρδιά είναι το όργανο που παράγει το ισχυρότερο ηλεκτρομαγνητικό πεδίο από κάθε άλλο όργανο στο ανθρώπινου σώμα. Το ηλεκτρομαγνητικό πεδίο της καρδιάς σας έχει ακτίνα που εκτείνεται αρκετά μέτρα μακριά από το σώμα. Επιπλέον, το πεδίο της ενέργειας αλλάζει ανάλογα με τα συναισθήματά σας. Κάτι, επίσης, που πρέπει να ξέρετε είναι ότι κάθε όργανο και κύτταρο στο σώμα σας μπορεί να δημιουργήσει ενεργειακό πεδίο γύρω του.

Επειδή η καρδιά παράγει το ισχυρότερο ηλεκτρομαγνητικό πεδίο, οι πληροφορίες που αποθηκεύονται σε αυτό επηρεάζουν κάθε όργανο και κύτταρο στο σώμα σας. Αυτό ενδεχομένως συμβαίνει επειδή η καρδιά είναι το πρώτο όργανο που αρχίζει να λειτουργεί σε ένα έμβρυο. Εκτός από το να δημιουργεί το ισχυρότερο ηλεκτρομαγνητικό πεδίο στο σώμα, η καρδιά έχει μια δική της νοημοσύνη, για την οποία ορισμένοι νευροκαρδιολόγοι αναφέρονται σε αυτήν ως καρδιοεγκέφαλος ή ως ο Πέμπτος Εγκέφαλος.

Η καρδιά είναι ένα από τα πιο σημαντικά όργανα του ανθρώπινου σώματος, διότι είναι ένα από τους κύριους ενδιάμεσους φορείς που μας συνδέουν μεταξύ μας και με το σύμπαν. Η συμβατική επιστήμη μας έχει διδάξει ότι ο κύριος ρόλος της καρδιάς είναι να αντλεί το αίμα και να το προωθεί σε όλους τους ιστούς του σώματος. Αυτός ο ορισμός της καρδιάς δεν είναι και πολύ ακριβής. Εκτός από την άντληση του αίματος, η καρδιά έχει μια δική της νοημοσύνη.

Σύμφωνα με τους νευρικαρδιολόγους, το 60 έως 65% των καρδιακών κυττάρων είναι νευρωνικά κύτταρα και όχι μυικά κύτταρα. Αυτή τους η ανακάλυψη τους παρακίνησε να διεξάγουν πειράματα που απέδειξαν πως η καρδιά λειτουργεί παρόμοια με τον εγκέφαλο και σε κάποιους τομείς είναι ανώτερη από αυτόν. Αυτός μπορεί να είναι ο λόγος για τον οποίο η καρδιά είναι το πρώτο όργανο που ξεκινά να λειτουργεί μετά τη σύλληψη. Σε περίπου 20 ημέρες μετά τη σύλληψη η καρδιά αρχίζει να λειτουργεί, αλλά ο εγκέφαλος δεν λειτουργεί παρά μόνο μετά από περίπου 90 ημέρες. Η πληροφορία αυτή μας λέει ότι ο εγκέφαλος έχει δευτερεύουσα σημασία ως προς την καρδιά.

Η καρδιά και ο εγκέφαλος επικοινωνούν συνεχώς μέσω του πνευμονογαστρικού νευρικού συστήματος και του ηλεκτρομαγνητικού πεδίου του σώματος. Μέσω αυτής της δυναμικής διαδικασίας επικοινωνίας είναι που η συνείδηση της καρδιάς μπορεί να αλλάξει τον τρόπο που επεξεργάζεται τις πληροφορίες ο εγκέφαλος. Αυτή η διαδικασία μπορεί επίσης να επηρεάσει το πώς η ενέργεια ρέει στο σώμα. Ίσως για αυτό τον λόγο, μερικοί ερευνητές και νευροκαρδιολόγοι στηρίζουν την θεωρία πως η καρδιά μπορεί να λειτουργεί σαν ένας δεύτερος εγκέφαλος, αποκαλύπτοντας πως μπορεί να υπάρχει μια διαφορετική μορφή νοημοσύνης.

Άρα, το μόνο που χρειάζεται να κάνετε είναι να αφήνετε την καρδιά να σας οδηγεί..

(Pao L. Chang, Staradigm: A Blueprint for Spiritual Growth, Happiness, Success and Well-Being Paperback – April 20, 2011)

Μυσταγωγία

Μύρινα η Αμαζόνα βασίλισσα, και πρωτεύουσα της Λήμνου

Οι Αμαζόνες ήταν μυθικό έθνος ηρωικών γυναικών, που κατά τους αρχαίους κατοικούσαν στην περιφέρεια του τότε γνωστού κόσμου. Γονείς τους θεωρούνταν ο Άρης και η Αρμονία ή η Αθηνά.

Το ερώτημα, σχετικά με τις αντιλήψεις που επέδρασαν στη φαντασία του ελληνικού λαού κι έπλασε τους μύθους για τις Αμαζόνες, είναι από τα δυσκολότερα και πιο αμφιλεγόμενα ερωτήματα της ελληνικής μυθολογίας. Η σύγχρονη έρευνα πάντως τείνει να θεωρήσει τις Αμαζόνες ιστορικό λαό και όχι μυθολογική ή κοινωνιολογική σύλληψη.

Οι Αμαζόνες με όπλα που ήταν τόξο, βέλος και ξίφος, υπερασπίζονταν τη χώρα τους και συγχρόνως έκαναν επιδρομές, πέρα από τα σύνορα τους, στις γειτονικές χώρες και μέχρι τον Τάναϊ, τη Θράκη και τη Συρία. Οι Αμαζόνες, δεν είχαν άνδρες στη χώρα τους, πήγαιναν και ζούσαν δύο μήνες την Άνοιξη για τη διαιώνιση του είδους μ' έναν γειτονικό αρσενικό λαό τους Γαργαρείς, που κατοικούσαν στον Καύκασο .

Ακόμη είχαν τη συνήθεια να αφαιρούν τον δεξιό μαστό των κοριτσιών τους για να μην τους εμποδίζει στη χρήση του τόξου. Είναι όμως πιθανό ότι ο μύθος αυτός, που απαντά στους συγγραφείς της ύστερης αρχαιότητας , δημιουργήθηκε από την παρετυμολογία του ονόματος Αμαζών (από το α στερητ. + μαζός = μαστός) που σήμαινε αυτήν που δεν είχε μαστό.

Ίδρυσαν πολλές ονομαστές πόλεις και συναντήθηκαν με τους περιφημότερους ήρωες του ελληνικού μύθου. Σύμφωνα με την παράδοση οι πόλεις της Κύμης, της Μύρινας, της Εφέσου και της Σμύρνης ιδρύθηκαν από τις Αμαζόνες.

Η πόλη της Λήμνου Μύρινα κατά μία εκδοχή,  οφείλει το  όνομα της στην βασίλισσα των Αμαζόνων  Μύρινα. Αναφέρεται ως κόρη του Τεύκρου και σύζυγος του βασιλιά Δαρδάνου. Σε αυτό συνεπικουρεί και ένας άλλος  μύθος, σύμφωνα με τον  οποίο, οι Λημνίες είχαν σκοτώσει όλους του άντρες του νησιού *.

Η Μύρινα κήρυξε τον πόλεμο εναντίον των Ατλάντων και με τρεις χιλιάδες Αμαζόνες κατάφερε να κυριεύσει την πόλη τους Κερνήν.

Εκεί αιχμαλώτισε τα γυναικόπαιδα και κατέστρεψε εκ θεμελίων την πόλη. Οι υπόλοιποι Άτλαντες παραδόθηκαν τρομοκρατημένοι. Η Μύρινα φέρθηκε σε αυτούς με γενναιοφροσύνη. Υπέγραψε μαζί τους συνθήκη και ίδρυσε μία νέα πόλη στη θέση αυτής την οποία είχε καταστρέψει. Η νέα πόλη ονομάσθηκε Μύρινα. Στη συνέχεια οι Άτλαντες ζήτησαν από τη Μύρινα να τους βοηθήσει εναντίον των Γοργόνων. Η Μύρινα πέτυχε να τις νικήσει και από τότε δεχόταν μεγάλες τιμές από τις υπηκόους της. Για να τιμήσει τις Αμαζόνες που είχαν σκοτωθεί στον πόλεμο, η Μύρινα με τη σειρά της ανέγειρε μεγαλοπρεπές ταφικό μνημείο.

Αργότερα η Μύρινα κυρίευσε το μεγαλύτερο τμήμα της Λιβύης, συμμάχησε με τον Ώρο της Αιγύπτου και λεηλάτησε τη Συρία. Τελικώς η Μύρινα σκοτώθηκε από τον βασιλιά Μόψο.

Η λέξη «Μυρίνη», συνδέεται επίσης  με την ομώνυμη πόλη της Αιολίδας, που σύμφωνα με τους αρχαίους θα πρέπει να ιδρύθηκε από την ηγεμόνα των Αμαζόνων .

Άλλες διάσημες Αμαζόνες ήταν οι : η Ιππολύτη , η Αντιόπη , η Πενθεσίλεια , η Θάληστρις .

Πάντοτε έφιππες αγωνίστηκαν στον Τρωικό πόλεμο με το μέρος των Τρώων με αρχηγό τους την περίφημη Πενθεσίλεια, που την αγάπησε και τη σκότωσε ο Αχιλλέας. Ο Όμηρος λέει πως οι Αμαζόνες συγκρούστηκαν με το Βελλερεφόντη που τις εξόντωσε, ενώ ο Πίνδαρος συμπληρώνει πως τις σκότωσε με τα βέλη του, που τα έριχνε από ψηλά, πάνω στο φτερωτό του άλογο, τον Πήγασο.

Ο θρύλος για τις υπέροχες Αμαζόνες είχε πάρει τεράστια έκταση στον αρχαίο κόσμο. Στη χώρα τους, ο μύθος λέει, ότι έφτασε κάποτε ο Ηρακλής, με εντολή του Ευρυσθέα, να πάρει τη ζώνη της βασίλισσας τους της Ιππολύτης και να τη μεταφέρει στις Μυκήνες. Οι Αμαζόνες όμως αντιστάθηκαν άγρια στην απαίτηση του Ηρακλή, που, για να επιτύχει στο σκοπό του, σκότωσε τη βασίλισσα και της πήρε την περίφημη ζώνη.

Τις Αμαζόνες τις θεωρούσαν κόρες του Άρη, του Θεού του πολέμου, εξαιτίας της πολεμικότητας και της μαχητικότητας που τις διάκρινε. Ο μύθος των πολεμικών αυτών γυναικών στον αρχαίο ελληνικό κόσμο φαίνεται ότι είναι ανάμνηση του παλιού καθεστώτος της μητριαρχίας - της κυριαρχίας δηλαδή των γυναικών στην κοινωνική, πολιτική και στρατιωτική ζωή - που επικράτησε στα προϊστορικά χρόνια πριν από το καθεστώς της πατριαρχίας.

Ο μύθος των Αμαζόνων επηρέασε τόσο πολύ τον αρχαίο αλλά και τον σύγχρονο κόσμο, ώστε κυκλοφορεί ο αστικός μύθος πως όταν το  1542, μια ομάδα Ισπανών στρατιωτών με επικεφαλής τον Φρανθίσκο ντε Ορελιάνα βρισκόταν σε εξερευνητική αποστολή στη Βραζιλία, όταν βρέθηκε αντιμέτωπη με κάτι πραγματικά εκπληκτικό. Στις όχθες ενός ποταμού κυκλώθηκε από μια ομάδα πολεμιστών, που είχαν για αρχηγό τους μια πανέμορφη γυναίκα. 

«Ήταν ψηλή, μυώδης, ορμητική, και το μοναδικό ρούχο πάνω της ήταν ένα κομμάτι ύφασμα». Έτσι την περιέγραψε στο ημερολόγιό του ο Γασπάρ ντε Καρβαχάλ, ο χρονικογράφος της αποστολής. Μόλις ξεπέρασαν την αρχική τους έκπληξη, οι Ισπανοί συνειδητοποίησαν ότι αντίκριζαν μια Αμαζόνα. Σε ανάμνηση αυτής της συνάντησης, το ποτάμι ονομάστηκε Ποταμός των Αμαζόνων (Αμαζόνιος). 

Άλλοι μελετητές αναφέρουν πως οι Ισπανοί όταν είδαν άνδρες ιθαγενείς με μακριά μαλλιά τους πέρασαν για γυναίκες(!), αλλά στην Βραζιλία οι ιθαγενείς, οι οποίοι έχουν έντονα μογγολικά χαρακτηριστικά και είναι κοντοί, δεν έχουν μακριά μαλλιά σαν τους ερυθρόδερμους της βορείου Αμερικής. 

* Πιο συγκεκριμένα, όταν η Αφροδίτη απάτησε τον Ήφαιστο με τον Άρη, οι Λημνιές θύμωσαν και πέταξαν το ξόανο της θεάς στη θάλασσα. Η Αφροδίτη για να τις εκδικηθεί τους έστειλε μια άσχημη μυρωδιά και κανένας άντρας δεν άντεχε να τις πλησιάσει. Έτσι αυτοί έφεραν γυναίκες από τη Θράκη. 

Οι Λημνιές θύμωσαν, είχε περάσει και η μυρωδιά και αποφάσισαν να εκδικηθούν σκοτώνοντας όλους τους άντρες και τις ξένες γυναίκες. Πράγμα που έκαναν, αφού τους μέθυσαν σε γλέντι. Τα νεκρά σώματα τα πέταξαν από τον Πέτασο.

Ο μόνος άντρας που σώθηκε ήταν ο Θόαντας, αφού η κόρη του τον έκλεισε σε ένα βαρέλι, που το έριξε στη θάλασσα, για να τον σώσει. Κατόπιν οι Λημνιές ανακήρυξαν βασίλισσά τους την Υψιπύλη και έγιναν ένα κράτος Αμαζόνων.

Όταν οι Αργοναύτες πέρασαν από το νησί στον πηγαιμό τους για το Χρυσόμαλλο Δέρας, ζήτησαν να σταματήσουν στη Λήμνο για ανεφοδιασμό. 

Οι Λημνιές αρνήθηκαν και σύμφωνα με μια εκδοχή, ξέσπασε άγρια μάχη μεταξύ τους. Άλλη εκδοχή αναφέρει για παρέμβαση της Αφροδίτης και του Έρωτα, μετά από παράκληση του Ηφαίστου, που ήθελε να μείνουν στο νησί τα καλύτερα παλικάρια όλης της Ελλάδας. Η τρίτη εκδοχή αναφέρει ότι οι γυναίκες έκαναν συμφωνία με τους Αργοναύτες, ότι θα τους αφήσουν να κατέβουν στο νησί, μόνο άμα ζευγαρώσουν μαζί τους.

Ό,τι κι αν έγινε πάντως, οι Αργοναύτες κατέβηκαν και η Υψιπύλη γνώρισε τον μοναδικό της έρωτα, τον Ιάσονα, τον αρχηγό της εκστρατείας. Μαζί του έκανε δύο παιδιά, τον Εύνηο και τον Θόαντα, άλλη εκδοχή αναφέρει ότι ο δεύτερος γιος λεγόταν Νεβρόφονος ή Δηίπυλος. Οι άντρες έμειναν δύο χρόνια στο νησί, ξεχνώντας και Δέρας και εκστρατεία, και αν δεν τους τα θύμιζε ο Ηρακλής, ακόμα εδώ θα ήταν. Έτσι ξεκίνησαν να φύγουν για την Κολχίδα, με την υπόσχεση ότι θα γυρίσουν.

Eπιλογές, επεξεργασία, επιμέλεια δημοσιεύσεων/αναδημοσιεύσεων Πλωτίνος

Το μυθικό Κουκονήσι της Λήμνου, ένας πανάρχαιος προϊστορικός οικισμός

To 2013, τελείωσα την συγγραφή του  μυθιστορήματος, : "Γλαύκος και Νηρηίδα".  Σε αυτό εξιστορείται η  ιστορία του του δωδεκάχρονου  Γλαύκου από την Λήμνο,  το νησί του Ηφαίστου και των Καβείρων, στην Αρχαία Ελλάδα.  Η περιπέτεια ξεκινά, από το νησάκι Κουκονήσι, το οποίο βρίσκεται πολύ κοντά στο χωριό καταγωγής μου,  τα Λύχνα, Λήμνου.   Μυθολογικά στοιχεία από το Κουκονήσι, εντάσσονται στην ιστορία, εκεί  όπου  ο μικρός ήρωας του βιβλίου έχοντας ως πρότυπα τους ήρωες της Αρχαίας Ελλάδος θέλει να γνωρίσει το βασίλειο του Ποσειδώνα. Κάτι  που επιτυγχάνει τελικά με την βοήθεια των Θεών, της όμορφης Νηρηίδας Πρωτομέδειας και του μαγικού της  φίλτρου.  Μία ιστορία με πολλά μηνύματα και διαχρονικούς συμβολισμούς, για τον άνθρωπο, την σχέση του με την φύση, τις ανθρώπινες σχέσεις, τον πολιτισμό μας.  Μηνύματα  ιδιαίτερα σημαντικά στην παρούσα κρίσιμη εποχή αναζήτησης νέων  προτύπων και αξιών (Παρουσίαση του μυθιστορήματος με σύνδεσμο στο τέλος του κειμένου).  Στο άρθρο που  παραθέτω,  θα βρείτε όλες τις ιστορικές και αρχαιολογικές πληροφορίες  σε σχέση με  το  νησάκι Κουκονήσι.

Το Κουκονήσι είναι μια νησίδα στον κόλπο του Μούδρου της Λήμνου, στην οποία έχει εντοπιστεί σημαντικός προϊστορικός οικισμός. Παραδοσιακά οι κάτοικοι του Μούδρου και των γύρω χωριών, αναφερόμενοι στο Κουκονήσι, το αποκαλούν συνήθως ν’σούδ’ (>νησούδι, δηλαδή νησάκι). Σύμφωνα με έναν τοπικό θρύλο σ’ αυτά κατοικούσαν οι Κούκονες, οι οποίοι ήταν πελώριοι και άγριοι και ζούσαν απομονωμένοι στο νησάκι χωρίς να έχουν σχέσεις με τους υπόλοιπους κατοίκους της Λήμνου. Κάποτε αποφάσισαν να κλειστούν στα σπίτια τους και να μην ξαναβγούν. Έτσι εξαφανίστηκαν. 

Ο θρύλος έχει ενδιαφέρον, αν συνδυαστεί με τους Κίκονες, λαό της Θράκης, τους οποίους αναφέρει ο Όμηρος (Ιλιάδα Β 846, Οδύσσεια ι 39) ως συμμάχους των Τρώων και ο Ηρόδοτος ως τους πρώτους αμπελουργούς της Θράκης. Γενάρχης τους θεωρείτο ο Κίκων, γιος του Απόλλωνα και της Ροδόπης. Δεδομένου ότι θρακικά φύλα είχαν εγκατασταθεί στο νησί, ίσως στο τοπωνύμιο και στο θρύλο επιβιώνει η ανάμνηση της παρουσίας του αρχαίου αυτού θρακικού φύλου στη Λήμνο.

Σε παλαιότερες ξένες χαρτογραφήσεις της Λήμνου η νησίδα σημειώνεται με το όνομα Ispatho, Ispatha, δηλαδή η Σπάθα, όπως πιστοποιούν και αντίστοιχες ελληνικές χαρτογραφήσεις. Στην ερμηνεία του το τοπωνύμιο αυτό θα πρέπει να νοηθεί αναλογικά προς τον συνήθη σχηματισμό ελληνικών τοπωνυμίων επί τη βάσει ομοιοτήτων με διάφορα αντικείμενα (Αγκίστρι, Τηγάνι, Δρέπανον κτλ.). Και πράγματι, ιδωμένη η χθαμαλή νησίδα από τα δυτικά, από τη μεριά δηλαδή της θάλασσας, ή από τα ανατολικά, ήτοι από τη στεριά του Μούδρου, προσφέρει μια επιμήκη εικόνα που θα μπορούσε να παρομοιασθεί με σπαθί. Το ίδιο εξάλλου τοπωνύμιο (Σπάθα, Σπαθί), σχετικά συχνό στον αιγαιακό χώρο, έχει δοθεί κυρίως σε ακρωτήρια αλλά και σε βουνοκορφές ή βραχονησίδες.

Λιγότερο αυτονόητη είναι, αντίθετα, η ονομασία Κουκονήσι. Οι ντόπιοι, εκτός από απλοϊκές ετυμολογήσεις που θα δούμε παρακάτω, δεν θυμούνται πώς πήρε το όνομά της η νησίδα. Από τις πιθανές ετυμολογικές εκδοχές ας αναφερθεί εδώ η πλέον εύλογη: να προέρχεται δηλαδή η ονομασία από τη λέξη κούκ(κ)ος στη μεταφορική χρήση της στο λημνιακό αγροτικό ιδίωμα με τη σημασία των λιθοσωρών που στήνονται στα αγροτεμάχια ως οροθέσια ή κατά τον καθαρισμό τους από τις σκόρπιες πέτρες για απρόσκοπτη καλλιέργεια. 

Η ιδιαζόντως λημνιακή αυτή εκδοχή έχει το πλεονέκτημα να στηρίζεται στη χαρακτηριστική πληθώρα σκόρπιων λίθων της συγκεκριμένης νησίδας, που προέρχονται από την αναμόχλευση με την άροση των αρχαίων οικοδομικών λειψάνων. Έτσι, Κουκονήσι θα σήμαινε η νησίδα με τους πολλούς λιθοσωρούς, τους κούκους. 

Ενισχυτική της άποψής μας έρχεται επιπλέον η ονομασία Κούκονος –ως μεγεθυντικό ή επιτατικό της λέξης κούκος– που δίνουν οι ντόπιοι στο βορειοανατολικό υψηλότερο πλάτωμα της νησίδας, όπου τα οικοδομικά κατάλοιπα απαντούν σε ακόμη μεγαλύτερη πυκνότητα λόγω των εκεί επάλληλων οικιστικών φάσεων.

Αξίζει να παρατεθούν δύο παρετυμολογικές ερμηνείες των ντόπιων που κατέγραψα το φθινόπωρο του 1992 κατά την πρώτη δοκιμαστική ανασκαφή: Ένας μπέης του γειτονικού Μούδρου, σύμφωνα με τη μία, είχε εγκαταστήσει στη νησίδα, τα χρόνια της Τουρκοκρατίας, τις κοκόνες του, τις γυναίκες δηλαδή του χαρεμιού του (κοκόνα> Κοκονήσι> Κουκονήσι). 

Περισσότερο γλαφυρή η δεύτερη παρετυμολογία διά στόματος του γέροντα αγρότη Δημήτρη Γρατσώνη, που έχει σιτοχώραφα στο Κουκονήσι, αντλεί άμεσα από το αρχαιολογικό παρελθόν της νησίδας, όπως το αναμόχλευε το άροτρο των Μουδρινών. «Ζούσε», του διηγιόταν ο παππούς του, «τον πολύ παλιό καιρό εδώ στο ν’σούδ’ ένας λαός αντρειωμένος. Κούκονες τ’ς λέγαν. Κι ήταν παράξεν’. Όλ’ τ’ς τρέμαν, γιατί δεν ήταν συνηθισμέν’ ανθρώπ’. Πελώριοι ήταν κι αψείς. Περάσαν όμως τα χρόνια, κι αυτοί πάρε δώσε δεν είχαν με κανέναν στ’ Λήμνο. Κλειστήκαν μια μέρα στα σπίτια τ’ς αυτοί οι Κούκονες και δε ξαναβγήκαν. Σιγά σιγά πεθάναν όλ’. Να, οι πέτρες όταν ζευγαρίζουμ’ απ’ τα σπίτια τ’ς είναι». 

Η παράδοση προϋποθέτει ερείπια, όπως παρατηρούσε εύστοχα ο Albin Lesky.

Ο Αργοναυτικός και Τρωικός κύκλος ως μυθική προβολή πραγματικών γεγονότων και μακραίωνων ναυτικών εμπειριών ανακρατούν ανάγλυφη αυτήν τη σημασία της Λήμνου. Στην πλεύση τους από την Ιωλκό προς Κολχίδα οι Αργοναύτες σταθμεύουν επί μακρόν στο νησί, πριν διεισδύσουν στον Ελλήσποντο. Από την ερωτική συνεύρεση της τότε βασίλισσας της Λήμνου Υψιπύλης με τον Ιάσονα θα γεννηθούν δύο γιοι, ο Θόας και ο Εύνηος (ή Εύνεος), ο οποίος και θα διαδεχθεί αργότερα τη μητέρα του στη βασιλική εξουσία. Στη Λήμνο θα αγκυροβολήσει και ο ενωμένος στόλος των Αχαιών πριν κατευθυνθεί στην αντικρινή Τροία, κι όσο κρατούσε η πολιορκία, μαθαίνουμε από την Ιλιάδα (Η 467-475), ο βασιλιάς Εύνηος ανέπτυξε ζωηρές εμπορικές δοσοληψίες με τους Αχαιούς πολιορκητές.

Όταν με τις ανασκαφές στην Τροία ο Σλήμαν έδινε ιστορική υπόσταση στο έπος, με τον ίδιο ενθουσιασμό που θα τον έφερνε στις Μυκήνες, την Τίρυνθα και τον Ορχομενό, δεν υποπτευόταν ασφαλώς ότι άνοιγε ένα πολυσήμαντο κεφάλαιο στην ιστορία του ΒΑ Αιγαίου. Μπορεί η Τροία, στο μεταίχμιο των κόσμων του Αιγαίου και της Ανατολής, να αναδείχθηκε στο σημαντικότερο κέντρο της περιοχής, δεν ήταν όμως το μόνο. 

Στον άμεσα γειτονικό νησιωτικό της χώρο αναπτύχθηκαν πολυάριθμοι οικισμοί, προπάντων κατά την Πρώιμη Χαλκοκρατία, συναπαρτίζοντας γεωγραφικά αλλά και από την άποψη του υλικού πολιτισμού τον λεγόμενο παρατρωικό πολιτισμικό κύκλο. Με τις ιταλικές, ειδικότερα, ανασκαφές στην Πολιόχνη, στην ανατολική ακτή της Λήμνου, απέναντι ακριβώς από την Τροία, καταφάνηκε η κεφαλαιώδης σημασία της Λήμνου κατά την 3η χιλιετία π.Χ., εποχή που με την υιοθέτηση και τη διάδοση της μεταλλοτεχνίας, σε συνδυασμό με την εντατικοποίηση εμπορίου και ναυσιπλοΐας, σημάδεψε αποφασιστικά τη μετέπειτα πορεία του αιγαιακού κόσμου (βλ. και παρακάτω). 

Έχοντας η Πολιόχνη σαφή χαρακτηριστικά πρώιμης αστικοποίησης οδήγησε πολλούς μελετητές να την χαρακτηρίσουν ως την αρχαιότερη πόλη της Ευρώπης. Χαρακτηριστικά όμως πρώιμης αστικοποίησης εμφάνιζαν, ως φαίνεται, και μερικά από τα άλλα μεγάλα οικιστικά κέντρα της Πρώιμης Χαλκοκρατίας, όπως η πρόσφατα μερικώς ανασκαμμένη Μύρινα (περιοχή Ρηχά Νερά) στη δυτική ακτή του νησιού, αλλά και το Κουκονήσι, σύμφωνα με τις μέχρι τώρα ανασκαφικές ενδείξεις.

ο Δρόμος προς το Κουκονήσι 

Η Πρώιμη Χαλκοκρατία (3200/3000-2000/1900 π.Χ.)

Η αρχαιότερη, πρώτη κατοίκηση στο Κουκονήσι δεν έχει διαπιστωθεί ανασκαφικά, καθότι η έρευνά μας δεν άγγιξε ακόμη τα βαθύτερα οικιστικά στρώματα. Δύσκολα όμως θα αμφέβαλλε κανείς ότι οι εναυσματικές φάσεις του οικισμού θα αντιστοιχούσαν λίγο πολύ με τις παλαιότερες γνωστές έως τώρα φάσεις των δύο άλλων ανασκαμμένων πρωτοαστικών κέντρων της Λήμνου, ήτοι τη λεγόμενη Μαύρη περίοδο της Πολιόχνης και την αντίστοιχη ή ίσως ελαφρώς παλαιότερη της Μύρινας στην περιοχή Ρηχά Νερά, φάσεις που ανάγονται στο κλείσιμο της Νεολιθικής και στη μετάβαση στην Πρώιμη Χαλκοκρατία.

Η πρώτη, ωστόσο, ανθρώπινη παρουσία στη Λήμνο, σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες, μαρτυρείται με μια εγκατάσταση τροφοσυλλεκτών, ψαράδων και κυνηγών της Επιπαλαιολιθικής εποχής (περίπου 12000 π.Χ.), που εντοπίσθηκε στη θέση Ουριακός της παραλίας Λουρί (στην ανατολική εξωτερική ακτή του κόλπου του Μούδρου). 

Οι φάσεις που ακολούθησαν από τη μακρινή εκείνη εποχή μέχρι την αρχόμενη Πρώιμη Χαλκοκρατία παραμένουν ακόμη ατεκμηρίωτες, απαιτώντας συστηματικότερες επιφανειακές έρευνες για τυχόν υλικά κατάλοιπά τους. Πάντως, τα λογής στοιχεία του υλικού πολιτισμού, όπως μαρτυρούνται στις πρωιμότερες φάσεις της Πολιόχνης και της Μύρινας, προϋποθέτουν προστάδια, τα οποία, αν δεν ανιχνευθούν στην ίδια τη Λήμνο, θα ενισχύσουν ακόμη περισσότερο την παραδοσιακή άποψη περί πληθυσμιακών μετακινήσεων από τη δυτική κυρίως Μικρά Ασία προς τα νησιά του ΒΑ Αιγαίου στο τέλος της Νεολιθικής εποχής και την αυγή της Πρώιμης Χαλκοκρατίας. Για τη Λήμνο, τουλάχιστον, η πολιτισμική κοινότητα ανάμεσα στην Πολιόχνη και την αντικρινή Τροία, ήδη από τα αρχικά στάδιά τους, φαίνεται να συνηγορεί για μια τέτοια άποψη.

Με τις μέχρι τώρα έρευνες στο Κουκονήσι, η Πρώιμη Χαλκοκρατία ανιχνεύεται στο Β-ΒΑ τμήμα της νησίδας, δηλαδή στον ανασκαπτόμενο χώρο του οικισμού (Κούκονος) καθώς επίσης στην πλατιά κατωφερική ζώνη που τον πλαισιώνει ημικυκλικά προς τη μεριά της θάλασσας.

Όλα τα κινητά ευρήματα από την κατωφερική ζώνη προέρχονται από επιφανειακές χωροσκοπήσεις που έγιναν ευκαιριακά από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 και εξής. Στην πλειονότητά τους πρόκειται για όστρακα χειροποίητης μελανής, καστανομέλανης και βαθυκάστανης κεραμικής με στιλπνές συνήθως επιφάνειες και σε ποικιλία σχημάτων που αντιστοιχούν κυρίως στις φάσεις Κόκκινη και Πράσινη της Πολιόχνης, δηλαδή σε έναν χρονικό ορίζοντα περίπου πριν το 2200 π.Χ.

Για την οικιστική ιστορία του οικισμού η εν λόγω ζώνη αποκτά εξαιρετική σημασία γιατί, όπως όλα δείχνουν, θα δώσει μελλοντικά τη δυνατότητα απρόσκοπτης όσο και εκτεταμένης έρευνας σε φάσεις της Πρώιμης Χαλκοκρατίας, σε αντίθεση δηλαδή με το ανασκαπτόμενο τμήμα του οικισμού στο πλάτωμα Κούκονος. Εκεί οι διαδοχικές φάσεις της Μέσης και της Ύστερης Εποχής του Χαλκού, εξαιτίας της πυκνής επαλληλίας των αρχιτεκτονικών καταλοίπων τους, δεν αφήνουν πολλά περιθώρια για την εις βάθος σκαφή, άρα και για την αποκάλυψη πρωιμότερων αρχιτεκτονικών και στρωματογραφικών ενοτήτων που θα επέτρεπαν ασφαλή συμπεράσματα ως προς τα επιμέρους αρχιτεκτονικά σύνολα και την άρθρωση του πολεοδομικού ιστού.

Ωστόσο, σε όποια σημεία του πλατώματος κατάφερε η σκαφή να προχωρήσει σε ικανό βάθος (Τομές 2, 3 και 5), εντοπίσθηκαν αμέσως κάτω από τα στρώματα της Μέσης Χαλκοκρατίας αρχιτεκτονικά λείψανα των φάσεων της Πρώιμης Χαλκοκρατίας, που αντιστοιχούν με την Κίτρινη, την Κόκκινη και την Πράσινη Πολιόχνη, με χαρακτηριστική κεραμική, λογής άλλα τέχνεργα όπως χάλκινα, λίθινα και οστέινα εργαλεία, καθώς και άφθονα υπολείμματα τροφής (κυρίως οστά ζώων και θαλάσσια όστρεα).

Στο σχηματολόγιο της κεραμικής δεσπόζει η άωτη φιάλη, ενώ το λεγόμενο δέπας αμφικύπελλο –το εμβληματικό για τον πολιτισμικό κύκλο του βόρειου-ανατολικού Αιγαίου ιδιότυπο αγγείο– που γνώρισε πλατιά διάδοση στη Μικρά Ασία, τα νησιά και την ηπειρωτική Ελλάδα, μαρτυρείται στο Κουκονήσι με αρκετά δείγματα. Ένα άρτια σωζόμενο δέπας βρέθηκε πάνω σε φιάλη που με τη σειρά της ήταν τοποθετημένη σε λίθινο γουδί, πακτωμένο σε δάπεδο του χρονικού ορίζοντα της Κίτρινης Πολιόχνης. Στον ίδιο χρονικό ορίζοντα ανήκουν ακόμη πώματα μεγάλων κλειστών αγγείων με κυλινδρικό λαιμό, που φέρουν στην άνω επίπεδη επιφάνειά τους την ιδιότυπη σταυρόσχημη λαβή (Τομή 3). Από τα άλλα αγγεία που ανάγονται σε ακόμη παλαιότερες φάσεις (Κόκκινη και Πράσινη Πολιόχνη) αξίζει να σημειωθούν εδώ, λόγω της ποιότητας και καλής διατήρησής τους, μία μεγάλη πρόχους και ένα μικρό, δίωτο ανοιχτού σχήματος – και τα δύο μελανά με εξαιρετική στίλβωση .

Για τους συμβολικούς κώδικες της κουκονησιώτικης κοινωνίας την εποχή αυτή οι γνώσεις μας είναι πενιχρές. Έτσι, αποκτά ιδιαίτερη σημασία η εύρεση ειδωλίων, ενός πήλινου επιπεδόσχημου και μερικών οστέινων. Το πήλινο, από βαθύ στρώμα της οδού Ζεφύρου (Τομή 2), απεικονίζει τον άνω κορμό ανθρώπινης μορφής, στο έπακρον σχηματοποιημένης, με σαφή τα δακτυλικά αποτυπώματα του ειδωλοπλάστη που το κατασκεύασε. Η σπανιότητα πήλινων και λίθινων εν γένει ειδωλίων στο Κουκονήσι, την Πολιόχνη και τη Μύρινα, σε σύγκριση, λόγου χάρη, με τη σύγχρονη Τροία, τη Θερμή της Λέσβου και τον πρωτοκυκλαδικό κόσμο, εμφαίνει τις σημαίνουσες διαφορές και τις τοπικές επιλογές που διαπιστώνονται ανάμεσα στα συμβολικά-ιδεολογικά συστήματα οικιστικών θέσεων, οι οποίες, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, βρίσκονταν σε επαφή. 

Τα οστέινα ειδώλια, λεπτότατα, ομοίως ανθρωπόμορφα, επιπεδόσχημα και άκρως σχηματοποιημένα, είναι μικρογραφικά και κατασκευασμένα στην πλειονότητά τους από οστά, ως φαίνεται, αιγοπροβάτων, όπως τα ανάλογα παραδείγματα της Πολιόχνης. Τα περισσότερα βρέθηκαν στην ίδια ανασκαφική τομή (Τομή 2), ενώ ένα κατάκοσμο με εγχάρακτους κύκλους αποτελεί επιφανειακό εύρημα του 2011. Για το σύνολο τέτοιων ειδωλίων επικρατεί συνήθως η άποψη ότι είχαν θρησκευτικές συνδηλώσεις, είτε ως απεικονίσεις θεοτήτων είτε ως συμβολικές μορφές που εμπλέκονταν σε λογής τελετουργικά δρώμενα, ερμηνεία που θα ίσχυε πιθανότατα και για τα παραδείγματα από το Κουκονήσι. Ειδικότερα, για τα μικρογραφικά οστέινα, θα μπορούσε κανείς να υποθέσει εύλογα ότι χρησίμευαν ως φυλαχτά που θα τα έφερε πάνω του ο κάτοχός τους.

Με τα μέχρι τώρα ανασκαφικά πορίσματα φαίνεται ότι οι οικιστικές φάσεις της Πρώιμης Χαλκοκρατίας διατηρήθηκαν άνισα στο πλάτωμα Κούκονος. Έτσι, για παράδειγμα, τα οικοδομικά στοιχεία του οικισμού που αντιστοιχεί με την Κίτρινη Πολιόχνη σώθηκαν στο ύψος μόνο των θεμελίων, αφού σχεδόν «ξυρίστηκαν» σκόπιμα για αφαίρεση οικοδομικού υλικού που προφανώς χρησιμοποιήθηκε στο χτίσιμο σπιτιών της αρχαιότερης φάσης της Μέσης Χαλκοκρατίας. Αντίθετα, τα οικοδομικά στοιχεία της οικιστικής φάσης που αντιστοιχεί με την Κόκκινη Πολιόχνη (βαθύτερα δηλαδή από την Κίτρινη Πολιόχνη) διατηρήθηκαν, τουλάχιστον κατά τόπους σε ικανό ύψος .

Το Κουκονήσι

Μέση Χαλκοκρατία (2000/1900 π.Χ.-1700/1650 π.Χ.)

Με τα μέχρι τώρα ανασκαφικά στοιχεία η Μέση Χαλκοκρατία υπήρξε για το Κουκονήσι εποχή, ως φαίνεται, ευημερίας. Το γεγονός αυτό αποκτά ακόμη μεγαλύτερη σημασία δεδομένου ότι η γειτονική Πολιόχνη, που άκμασε κατά την 3η χιλιετία π.Χ., γνώρισε στους ίδιους χρόνους μια φθίνουσα πορεία, ενώ η Μέση Χαλκοκρατία παραμένει έως τώρα αμάρτυρη στην προϊστορική Μύρινα, όπως και σε άλλους οικισμούς της Λήμνου. Μια τέτοια αλλαγή του πολιτισμικού τοπίου του νησιού και του πληθυσμιακού δυναμικού του υποβάλλει την ιδέα βαθιά καθοριστικών ιστορικών γεγονότων, για τα οποία όμως μόνον υποθετικά σενάρια είμαστε σε θέση να κάνουμε. Εχθρικές επιδρομές έξωθεν και δηώσεις; 

Ενδολημνιακές διενέξεις; Σεισμικές καταστροφές σαν τον σεισμό που αποδεδειγμένα έπληξε τη γειτονική Πολιόχνη στο τέλος της Κίτρινης περιόδου και άλλους ασφαλώς οικισμούς της Λήμνου, οδηγώντας σε πληθυσμιακές μετατοπίσεις; Στο Κουκονήσι, πάντως, η μετάβαση από την 3η στη 2η χιλιετία π.Χ. έγινε χωρίς χρονικό κενό κατοίκησης (hiatus), με τα οικοδομικά στοιχεία του οικισμού της Μέσης Χαλκοκρατίας να εδράζονται άμεσα πάνω στα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα του αμέσως παλαιότερου της Πρώιμης. Τη βαθιά τομή από τη μία εποχή στην άλλη, πλάι στις κεραμικές μεταβολές, σημαδεύει και η αισθητή αλλαγή του πολεοδομικού ιστού. Πολλά από τα κτίσματα της νέας φάσης, στο πλαίσιο ανακατανομής του δομημένου χώρου, εμφανίζουν τώρα διαφορετικό προσανατολισμό με τον μακρύ τους άξονα από Δ-Α, εγκάρσια δηλαδή προς τα παλαιότερα κτίσματα.

Η διατήρηση των οικιστικών λειψάνων της Μέσης Χαλκοκρατίας και των συναφών επάλληλων στρωμάτων είναι εντυπωσιακή, και όχι μόνο για τα δεδομένα του Κουκονησιού. Τα κτίσματα, προσεγμένης κατά κανόνα τοιχοποιίας, σώζονται σε ικανό ύψος, γεγονός που είχε σαν αποτέλεσμα να διατηρηθούν όρθιοι στην αρχική τους θέση μεγάλοι αποθηκευτικοί πίθοι. Στο ανασκαμμένο τμήμα γίνεται σαφές ότι ο πολεοδομικός ιστός είναι αρθρωμένος σε εκτεταμένες οικιστικές «νησίδες», αποτελούμενες από πολύχωρα συγκροτήματα, που ορίζονται περιμετρικά από κεντρικές και δευτερεύουσες οδικές αρτηρίες. Δύο από τους δρόμους του οικισμού έχουν μέχρι σήμερα εντοπισθεί και μερικώς ανασκαφεί: η «οδός Βορέως» και η «οδός Ζεφύρου». Φαίνεται όμως ότι κάποια τουλάχιστον τμήματα των οδικών αρτηριών είχαν χαραχθεί ήδη κατά την Πρώιμη Χαλκοκρατία, ενώ το οδικό σύστημα της Μέσης Χαλκοκρατίας παρέμεινε σε χρήση και κατά την Ύστερη.

Η άφθονη κεραμική –ντόπια και εισαγμένη– είναι ιδιαίτερα ενδεικτική για την ικμάδα του οικισμού και τις εξωλημνιακές διασυνδέσεις του κατά τη Μέση Χαλκοκρατία. Το πλέον χαρακτηριστικό, νεόφαντο σχήμα αγγείου είναι τώρα οι τροπιδωτοί άωτοι σκύφοι σε διάφορες παραλλαγές, μεγέθη και τεχνικές που, από χρηστική άποψη, υποκαθιστούν, ως φαίνεται, τις ανοιχτές φιάλες της Πρώιμης Χαλκοκρατίας. Οι τριποδικές χύτρες με μεγάλη παράδοση από την 3η χιλιετία π.Χ. εξακολουθούν να αποτελούν το βασικό μαγειρικό σκεύος. 

Παράλληλα όμως το διαδεδομένο αυτό σχήμα αγγείου γνώριζε ευκαιριακά και δύο άλλες χρήσεις, ως φορητή εστία και, με την αφαίρεση των ποδιών του, ως εστία πακτωμένη σε δάπεδα εσωτερικών χώρων. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της πακτωμένης μέχρι το χείλος χύτρας στο δάπεδο ενός χώρου με έντονη τροφοπαρασκευαστική δραστηριότητα –ένα είδος μαγειρείου (Τομή 5)–, όπου βρέθηκαν σε συστάδα πολλές τριποδικές χύτρες μαζί με οστά ψαριών και θαλάσσια όστρεα, κατάλληλα για βρώση.

Από το σύνολο, πάντως, των κεραμικών κατηγοριών του Κουκονησιού της Μέσης Χαλκοκρατίας η πλέον ιδιότυπη, αλλά και εντυπωσιακή, είναι η ερυθρεπίχριστη με εγχάρακτα και πλαστικά διακοσμητικά θέματα, χαρακτηριστικότερα των οποίων οι ελικοειδείς αποφύσεις πάνω σε λαβές. 

Τα εγχάρακτα μοτίβα (δικτυωτό πλέγμα, διαγραμμισμένα τρίγωνα, ενάλληλες γωνίες κ.ά.), γεμισμένα κατά κανόνα με λευκή ύλη, έτσι όπως είναι αρθρωμένα σε οριζόντιες ζώνες και στη χρωματική αντίστιξή τους με την ερυθρή επιφάνεια των αγγείων δίνουν έντονα την αίσθηση επιδράσεων από την υφαντική τέχνη. Πρόκειται ασφαλώς για μία κεραμική γοήτρου που διαδόθηκε πλατιά στο Κουκονήσι, σε ποικιλία σχημάτων και μεγεθών, από μικρογραφικά αγγεία μέχρι μεγάλες λεκανίδες και πιθάρια. 

Οι περίτεχνα κοσμημένες πρόχοι, με ψηλό λαιμό και ραμφόσχημο στόμιο αποτελούν αναμφίβολα την πολυτελέστερη ομάδα. Παρά την απώτερη, ως φαίνεται, καταγωγή της κεραμικής αυτής κατηγορίας από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας, η πληθωρική παρουσία της στο Κουκονήσι (και σε μικρότερο βαθμό στη γειτονική Πολιόχνη) συνηγορεί για τη συντονισμένη δράση λημνιακών εργαστηρίων και εγχώριας παραγωγής. Και τούτο ισχύει πολύ περισσότερο δεδομένου ότι από άλλους σύγχρονους αιγαιακούς οικισμούς αλλά και από την αντικρινή Τροία μαρτυρούνται λίγα μόνο όστρακα της εν λόγω κατηγορίας, γεγονός που αναδεικνύει τον καθοριστικό παράγοντα τοπικών προτιμήσεων για το ένα ή το άλλο είδος κεραμικής, ακόμη και ανάμεσα σε στενά γειτονικούς οικισμούς της εποχής. 

Τα συγκριτικώς με την Τροία λίγα μόνο παραδείγματα γκρίζας κεραμικής από το Κουκονήσι, όπως και από την Πολιόχνη ενισχύει πρόσθετα την έννοια των τοπικών προτιμήσεων. Τα εισαγμένα, από την άλλη, δείγματα γραπτής αμαυρόχρωμης κεραμικής –κατά κανόνα κλειστού σχήματος χειροποίητα αγγεία–, υποδηλώνουν εμπορικές διασυνδέσεις με την ηπειρωτική Ελλάδα (περιοχή Μαγνησίας κ.ά.) και την Αίγινα, ενώ μερικά όστρακα με μελανό επίχρισμα και ερυθρό διάκοσμο παραπέμπουν στην Παλαιονακτορική Κρήτη.

Το εμπορικό άνοιγμα του Κουκονησιού προς όλες τις αιγαιακές κατευθύνσεις, νησιωτικές και ηπειρωτικές (ανατολικά και δυτικά) υπήρξε, ως φαίνεται, για πρώτη φορά τόσο δυναμικό. Ένα σφενδονοειδές σταθμό ζυγαριάς από αιματίτη (Τομή 3),το μεγαλύτερο και το καλύτερα λειασμένο από όλα τα γνωστά αυτού του τύπου από τον αιγαιακό και κυρίως μικρασιατικό χώρο ήλθε, μεταξύ άλλων, να εγγράψει το Κουκονήσι στο επίσημο εμπορικό/μετρολογικό δίκτυο της εποχής.

Ένας ισχυρός σεισμός, που άφησε ευανάγνωστα τα σημάδια του στον οικισμό, σημάδεψε το τέλος της Μέσης Χαλκοκρατίας και τη μετάβαση προς την Ύστερη. 

Κάτω από τα ερείπια σφραγίσθηκαν πολυάριθμα τέχνεργα μαζί με άφθονη κεραμική, αποκαλυπτικά στην αλληλουχία τους για τον ιδιαίτερο λειτουργικό χαρακτήρα κάποιων χώρων. Σε έναν τέτοιο, λόγου χάρη, αρχιτεκτονικό χώρο (Τομή 3) που έσφυζε από κεραμική –ντόπια και εισαγμένη (αμαυρόχρωμη)– εντοπίσθηκε ένα εργαστήριο κατασκευής εργαλείων από πυριτόλιθο, η δράση του οποίου σταμάτησε ξαφνικά λόγω του σεισμού, με αποτέλεσμα να μπορούμε να αποκαταστήσουμε σε μεγάλο βαθμό την αλυσίδα παραγωγής, από την πρώτη ύλη μέχρι τα τελικά εργαλεία.

Ύστερη Χαλκοκρατία (1650 π.Χ.-12ος αι. π.Χ.) – Μινωική και μυκηναϊκή παρουσία

Μετά τον ισχυρό σεισμό προς το τέλος της Μέσης Χαλκοκρατίας, που έπληξε ολόκληρο τον οικισμό, οι κάτοικοι του Κουκονησιού επιδόθηκαν σε αναγκαίες επιχώσεις και, χωρίς το παραμικρό χρονικό κενό, ίδρυσαν πάνω στα ερείπια τον νέο οικισμό, πολλοί τοίχοι του οποίου εδράστηκαν σε εκείνους της υποκείμενης φάσης, ενώ παράλληλα προέβησαν και σε μερική ανακατανομή των αρχιτεκτονικών χώρων. Οι παλαιότερες οδικές αρτηρίες (Οδός Ζεφύρου και Οδός Βορέως) συνέχισαν να χρησιμοποιούνται.

Αυτό που χαρακτηρίζει τα πρώιμα, τουλάχιστον, στάδια της Ύστερης Χαλκοκρατίας είναι κυρίως η έντονη παρουσία νοτιοαιγαιακών στοιχείων του υλικού πολιτισμού, ιδιαίτερα έκδηλων στο νοτιότερο ανασκαπτόμενο τμήμα του οικισμού. Τα πολυάριθμα άωτα κωνικά κύπελλα, τα ημισφαιρικά μόνωτα, τα λυχνάρια, οι γεφυρόστομες πρόχοι, αλλά και κάποιες τριποδικές τράπεζες ή άκρως ιδιότυπα αγγεία όπως μία πρόχους με διπλό στόμιο –όλα τυπικά κεραμικά προϊόντα της Κρήτης, από όπου και διαδόθηκαν με την εξάπλωση των Μινωιτών– οδήγησαν στον χαρακτηρισμό του ανασκαφικού αυτού τομέα ως «μινωίζουσα γειτονιά». Εισαγμένα από την Κρήτη αγγεία με χαρακτηριστικό γραπτό διάκοσμο βεβαιώνουν ότι η μινωική επίδραση, με όρους κρητικούς, ανάγεται στον χρονικό ορίζοντα της Μεσομινωικής ΙΙΙΒ-Υστερομινωικής Ι φάσης, αντιστοιχεί δηλαδή στην περίοδο των Ταφικών Περιβόλων Α και Β των Μυκηνών. 

Το νοτιοαιγαιακό/μινωικό στοιχείο, ανάμεσα σε άλλα, γίνεται εμφανές και στον τομέα των τεχνικών εφαρμογών, με σημαντικότερη τη χρήση πήλινων υφαντικών βαρών (αγνύθων) πεπλατυσμένου δισκοειδούς σχήματος, που ήταν απαραίτητα για τον τύπο του όρθιου αργαλειού. Μινωικά και μινωίζοντα στοιχεία στο Κουκονήσι, την περίοδο ακριβώς της μέγιστης ακτινοβολίας της Κρήτης στο Αιγαίο, ανακινούν εκ νέου, όπως ήταν φυσικό, το πολυσυζητημένο θέμα της θρυλούμενης Θαλασσοκρατορίας του Μίνωα.

Τι γύρευαν άραγε οι Κρήτες στο ΒΑ Αιγαίο την εποχή αυτή; Η αναζήτηση μετάλλων φαίνεται να είναι η πλέον ικανοποιητική απάντηση, σύμφωνα με τα οικονομικά-εμπορικά κρατούντα κατά την αρχόμενη Ύστερη Χαλκοκρατία. Στην ερμηνευτική αυτή κατεύθυνση μάς στρέφουν πρόσθετα τα ανασκαφικά δεδομένα από τον προϊστορικό οικισμό στο Μικρό Βουνί της γειτονικής Σαμοθράκης, όπου ενεπίγραφα μινωικά τεκμήρια (πήλινα σφραγίσματα), μαζί με άλλες μινωικές επιδράσεις, δηλώνουν συντονισμένη εξάπλωση του ανακτορικού εμπορικού δικτύου στην περιοχή. 

Να είναι άραγε τυχαίο ότι στη «μινωίζουσα γειτονιά» του Κουκονησιού εντοπίσθηκαν έως τώρα μεταλλευτικές εγκαταστάσεις με έντονη δραστηριότητα; Δύο τουλάχιστον μεταλλευτικές εστίες/κλίβανοι, ακροφύσια, μεταλλευτικές χοάνες, σωληνόσχημοι αεραγωγοί, μία πλάκα χαλκού προοριζόμενη προφανώς για λιώσιμο αλλά και μία λίθινη μήτρα για την παραγωγή μονόστομων πελέκεων απαρτίζουν μέχρι τώρα ένα στιβαρό σώμα μεταλλουργικών τεκμηρίων, που αναμένεται να διευρυνθούν με τη συνέχιση της ανασκαφής.

Ο χαρακτήρας της παρουσίας των Μινωιτών στο Κουκονήσι και το βάθος της επίδρασης που αυτοί άσκησαν στον ντόπιο πληθυσμό και στην εκεί πολιτισμική σκηνή είναι ερωτήματα που, στο παρόν στάδιο της έρευνας, δεν μπορεί παρά να παραμένουν μετέωρα. Πρόκειται για μόνιμη εγκατάσταση ή μήπως για έναν ευκαιριακό εμπορικό σταθμό; Η δεύτερη, μετριοπαθής εκδοχή, μοιάζει να ανταποκρίνεται περισσότερο στις «ιστορικές» συνθήκες της εποχής. Πάντως, μινωικά τέχνεργα γοήτρου, όπως λίθινα περίτεχνα αγγεία, κατέληγαν στο Κουκονήσι και την Πολιόχνη ήδη από παλαιότερα.

Τη σκυτάλη της διαδοχής στο Κουκονήσι παίρνουν δυναμικά από τους Μινωίτες οι Μυκηναίοι, στο πλαίσιο της πολλαπλά διαπιστωμένης ανατροπής της ισορροπίας δυνάμεων στον αιγαιακό χώρο από το δεύτερο μισό του 15ου αι. π.Χ. Η άφθονη μυκηναϊκή κεραμική στο ανασκαπτόμενο τμήμα του οικισμού αλλά και σε άλλα τμήματα της νησίδας, κυρίως από τον 14ο αι. π.Χ., μαζί με τα σχετικώς πολυάριθμα τυπικά μυκηναϊκά ειδώλια (ανθρωπόμορφα, ζωόμορφα) και άλλα κινητά μικροτεχνήματα υποβάλλουν την ιδέα μόνιμης εγκατάστασης. Μυκηναϊκή κεραμική από την Ηφαιστεία και, σε μικρότερο βαθμό, από άλλους αρχαιολογικούς χώρους της Λήμνου πιστοποιεί μυκηναϊκή παρουσία, όπως συμβαίνει, λόγου χάρη, και με τη Λέσβο, αλλά κυρίως τα Ψαρά, όπου η μόνιμη εγκατάσταση Μυκηναίων, σύμφωνα με τα πρόσφατα ανασκαφικά πορίσματα, είναι αδιαμφισβήτητη. 

Η συνέχιση της ανασκαφής σε «μυκηναϊκά» στρώματα του Κουκονησιού σε συνδυασμό με την προγραμματισμένη πετρογραφική ανάλυση της συναφούς κεραμικής αναμένεται να δώσουν σαφείς απαντήσεις ως προς τη μυκηναϊκή ταυτότητα του εκεί οικισμού.

Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να συναξιολογηθεί μία φθεγγόμενη, ιστορικού χαρακτήρα μαρτυρία του εκπνέοντος 13ου αι. π.Χ., που πιστοποιεί άμεσα την εγγραφή της Λήμνου στα μυκηναϊκά αρχεία της ηπειρωτικής Ελλάδας: Από πινακίδες του ανακτόρου της Πύλου μαθαίνουμε ότι μαζί με γυναίκες της Μιλήτου, της Κνίδου και της Χίου εργάζονταν ως υφάντρες στα εκεί εργαστήρια και Λήμνιες (ra-mi-ni-ja). Πλάι στη σημασία της ως της αρχαιότερης εν γένει τοπωνυμικής μαρτυρίας της Λήμνου, η συγκεκριμένη πληροφορία μάς μεταφέρει στην ταραγμένη σκηνή της εποχής ανακινώντας ζητήματα ως προς τον τρόπο που κατέληξαν οι ξένες αυτές γυναίκες –προφανώς ανδράποδα– από τη μακρινή πατρίδα τους στην Πύλο. 

Το μυκηναϊκό όμως παρελθόν της Λήμνου που, έστω διαθλασμένα, καθρεφτίζεται στα ομηρικά έπη, ενισχύεται και από το γεγονός ότι δύο από τους ομηρικούς βασιλείς της Λήμνου, ο Θόας και ο εγγονός του Εύνηος (βασιλιάς του νησιού επί Τρωικού Πολέμου) φέρουν ονόματα αμιγώς μυκηναϊκά, μαρτυρημένα ως απλά ανθρωπωνύμια σε πινακίδες πάλι της Γραμμικής Β.

Η μεταλλοτεχνία της Λήμνου στην αρχαιολογική πραγματικότητα και τη μυθική παράδοση  από την Ύστερη Νεολιθική, ουσιαστικά συστηματοποιείται και διαδίδεται στον αιγαιακό χώρο με τις πρώτες κιόλας φάσεις της Πρώιμης Χαλκοκρατίας. Η συμβολή της Λήμνου υπήρξε επί του προκειμένου ουσιαστική.

Κείμενη πάνω σε σημαντικές μεταλλοφόρες οδούς και κοντά στα μικρασιατικά παράλια, στάθηκε, ως φαίνεται, ένας από τους πρώτους σταθμούς μεταλαμπάδευσης της νέας τεχνογνωσίας, που σύμφωνα με συγκλίνουσες ενδείξεις θα πρέπει να έγινε μέσω Μικράς Ασίας. Η πρωιμότητα των μεταλλικών τεχνημάτων της Πολιόχνης (ήδη από την αρχαϊκή Κυανή περίοδο) σε συνδυασμό με τα λογής αρχαιολογικά τεκμήρια για επιτόπια χύτευση (ακροφύσια, μήτρες, μεταλλουργικά σφυριά, σκωρίες), ανάμεσα στα οποία και η αρχαιότερη στον αιγαιακό χώρο μαρτυρία για την άσκηση της τεχνικής του χαμένου κεριού, υποδηλώνουν σαφώς ένα δραστήριο μεταλλευτικό κέντρο, όπως θα ήταν, εξάλλου, και η Μύρινα αλλά και το Κουκονήσι, σύμφωνα με τα μέχρι τώρα χάλκινα τέχνεργα της Πρώιμης Χαλκοκρατίας.

Μια σειρά μύθων και παραδόσεων, σαν συμπύκνωση μακραίωνων προφανώς εμπειριών και πρακτικών, ανακρατούν ανάγλυφα αυτήν τη σημασία της Λήμνου. Δεν είναι ασφαλώς τυχαία η επιλογή των αρχαίων να τοποθετήσουν στα εδάφη της τα μεταλλουργικά εργαστήρια του χωλού θεϊκού χαλκιά, του Ήφαιστου, που έγινε προστάτης της και του ήταν «γαιάων πολύ φιλτάτη (…) απασέων» (Οδ. θ 284-285). 

Η λημνιακή παράδοση ήθελε βοηθό του θεού στις μεταλλουργικές του εργασίες τον τοπικό ήρωα Κηδαλίωνα, ενώ τους Καβείρους, γιους ή, κατ’ άλλη εκδοχή, εγγονούς του Ηφαίστου, με πανάρχαια λατρεία στο νησί, τους αποκαλούσαν οι ντόπιοι και Καρκίνους, υποδηλώνοντας έτσι την ιδιότητά τους ως μεταλλουργών μέσα από την παρομοίωση των δαγκάνων των καβουριών (καρκίνων) με τις λαβίδες του μεταλλοτεχνίτη. Ως μεταλλοτεχνίτες και ως ευρετές της φωτιάς, σε συνάρτηση προφανώς με την πρωτοπόρο μεταλλουργική τους δράση, εκθείαζε η παράδοση τους παλαιότατους κατοίκους του νησιού, τους «αγριόφωνους» Σίντιες, και μάλιστα ως πρώτους κατασκευαστές χάλκινων όπλων με μέταλλα από τη γειτονική Μικρά Ασία. 

Τη Μικρά Ασία πάλι ως πηγή απόκτησης μετάλλων θέλει και το ομηρικό χωρίο της Ιλιάδας (Η 467-475) που μας πληροφορεί ότι ο βασιλιάς Εύνηος, τον καιρό του Τρωικού Πολέμου, προμηθευόταν, μεταξύ άλλων, μέταλλα από τους Αχαιούς πολιορκητές, τροφοδοτώντας τους, ως αντάλλαγμα, με άφθονο λημνιό κρασί. Απηχώντας μακραίωνες εμπορικές πρακτικές μεταξύ Λήμνου και Μικράς Ασίας, οι δύο παραπάνω παραδόσεις, εστιασμένες εδώ στη διακίνηση των μετάλλων, μπορούν κάλλιστα να χαρακτηρίσουν τη γενικότερη φυσιογνωμία του ανταλλακτικού εμπορίου της περιοχής ήδη από την Πρώιμη Χαλκοκρατία. 

Τη γεωγραφική όμως εμπλοκή της Λήμνου στο ευρύ δίκτυο διακίνησης μετάλλων, που ήταν το μεγάλο ζητούμενο της εποχής, υποδηλώνει και η στάθμευση των Αργοναυτών κατά το πολυθρύλητο ταξίδι τους προς την Κολχίδα για την απόκτηση του χρυσόμαλλου δέρατος, την αναζήτηση δηλαδή χρυσού στις εσχατιές του Εύξεινου Πόντου.

Αν οι γνώσεις μας για την ανάπτυξη της λημνιακής μεταλλοτεχνίας κατά την Πρώιμη Χαλκοκρατία βασίσθηκαν ως τώρα στο σχετικό υλικό από την Πολιόχνη, οι ανασκαφές στο Κουκονήσι άνοιξαν ευοίωνες προοπτικές για την περαιτέρω μελέτη του ζητήματος τόσο για την εποχή αυτή όσο, και κυρίως, για την Ύστερη Χαλκοκρατία που το μεταλλευτικό «πρόσωπο» της Λήμνου παρέμενε εντελώς άγνωστο. Οι μεταλλευτικές εγκαταστάσεις και ο συναφής εργαλειακός εξοπλισμός που ανακαλύφθηκαν στη «μινωίζουσα γειτονιά» του οικισμού συνηγορούν για ζωηρές δραστηριότητες αυτού του είδους και συνάμα ανακινούν εκ νέου το καίριο ερώτημα για τον ρόλο της Λήμνου, και ειδικότερα του Κουκονησιού, ως καίριου βορειοαιγαιακού σταθμού στο πλαίσιο της αναζήτησης και εμπορίας των μετάλλων, ιδιαίτερα κατά την αρχόμενη Ύστερη Χαλκοκρατία.

Πηγή : www.archaiologia.

Ο Γλαύκος και η Νηρηίδα.  (Παρουσίαση)

Eπιλογές, επεξεργασία, επιμέλεια δημοσιεύσεων/αναδημοσιεύσεων Πλωτίνος

Η μεταμόρφωση του Τίθωνος σε τζίτζικα…

O Τιθωνός κατά την ελληνική μυθολογία ήταν γιος του βασιλιά της Τροίας Λαομέδοντα και της Στρυμούς· τον αγάπησε η Ηώς και οι θεοί του χάρισαν την αθανασία αλλά όχι και την αιώνια νεότητα.

Η Ηώς απήγαγε τον Τιθωνό μαζί με τον Γανυμήδη, κατά μία εκδοχή, για να τους καταστήσει εραστές της. Ο Τιθωνός και η Ηώς απέκτησαν μαζί δύο τέκνα, τον Μέμνονα και τον Ημαθίωνα. Ωστόσο, όταν ο Δίας κράτησε τον Γανυμήδη για τον εαυτό του, η Ηώς τον παρεκάλεσε να κάνει τον Τιθωνό αθάνατο, αλλά ξέχασε να του ζητήσει να τον διατηρήσει και νέο. 

Ο Τιθωνός λοιπόν έφθασε σε έσχατο γήρας, κι έτσι η Ηώς, που ως θεά ήταν και αθάνατη και αιώνια στην ίδια ηλικία, δεν μπορούσε πια να τον βλέπει. Τότε οι θεοί τον λυπήθηκαν και τον μεταμόρφωσαν σε ένα ζαρωμένο έντομο που απλώς μιλά ακατάπαυστα, ανίκανο για νεανική δράση: το έντομο αυτό είναι ο τζίτζικας  (τέττιξ στα αρχαία ελληνικά), σύμφωνα με μία άλλη εκδοχή σε ακρίδα . 

Οι ήχοι προέρχονται από τα αρσενικά τζιτζίκια και ο σκοπός τους είναι να πληροφορήσουν τα θηλυκά ότι υπάρχει ένα ελκυστικό αρσενικό εκεί κοντά. Μετρήσεις δείχνουν πως ο ήχος που παράγουν τα τζιτζίκια μπορεί να ξεπεράσει τα 90 ντεσιμπέλ, γεγονός που τα κατατάσσει στην κορυφή της λίστας με τα πιο θορυβώδη έντομα.

Το τραγούδι ενός τζίτζικα της νότιας Ευρώπης μπορεί να ακουστεί από απόσταση 800 μέτρων. Τα αρσενικά ορισμένων ειδών της Αυστραλίας μπορούν να παράγουν ήχο έντασης έως και 120 ντεσιμπέλ. Η αλήθεια είναι πως ακόμη και το ίδιο το τζιτζίκι δυσκολεύεται να ανεχθεί το εκκωφαντικό του βουητό, αλλά ευτυχώς μπορεί να απομονώνει το ακουστικό του νεύρο, ώστε να μην ξεκουφαίνεται από τον ήχο.

Το τζιτζίκι παράγει τον οξύ, δονητικό ήχο του χάρη σε κάποιους ειδικούς μυς στο πίσω μέρους του σώματός του. Εκεί υπάρχουν δύο όργανα που μοιάζουν με τύμπανα, και όταν οι τεντωμένοι μύες χτυπούν πάνω τους παράγουν έναν ισχυρό ηχητικό παλμό. Μια μεμβράνη που βρίσκεται στα πτερύγια ενισχύει τον ήχο και μετατρέπει σχεδόν ολόκληρο το έντομο σε ενισχυτή. Κάθε είδος έχει το δικό του ήχο, αλλά η συχνότητα και η ένταση εξαρτώνται από τη θερμοκρασία και την ώρα της ημέρας. 

Πηγές :  https://el.wikipedia.org, http://www.ekdoxh.eu/

Eπιλογές, επεξεργασία, επιμέλεια δημοσιεύσεων/αναδημοσιεύσεων Πλωτίνος