Η σκέψη ως αυτογνωσιακή διαδικασία

 

Είναι φανερό ότι τα πάντα γύρω μας, τουλάχιστον τα ανθρωπογενή, είναι αποτέλεσμα της σκέψης μας. Ανάλογα με τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του στοχαστή (νοητική ικανότητα, συγκέντρωση, επιμονή, κλπ) και με την αγωγιμότητα του εκφραστικού μηχανισμού (νοητικού, ψυχολογικού, υλικοσωματικού) μεσολαβεί ένας χρόνος έκφρασης και υλοποίησης μιας ιδέας σε πράξη.

Οι έννοιες στο χώρο των ιδεών μόνο μέσω της σκέψης μπορούν να γίνουν αντιληπτές και μέσω της λογικής να μορφοποιηθούν νοητικά και να βρουν τρόπο έκφρασης. Μια έννοια ή μια θεωρία βρίσκει εφαρμογή έτσι, με τη σκέψη να είναι εκφραστής μιας δημιουργικής έννοιας. Όσον αφορά στην εξελιξιμότητα των εννοιών, θα πρέπει να πούμε ότι οι έννοιες είναι η δική μας αντίληψη για τις ιδέες και γι’ αυτό πρέπει κατ’ ανάγκην να είναι μεταβλητές, δηλαδή διευρυνόμενες κατά περιεχόμενο, και να παρακολουθούν τη μετεξέλιξη της ατομικής και συλλογικής συνείδησης. 

Η πράξη, είτε στο πεδίο της δράσης είτε στο πεδίο της διανόησης, είναι αποτέλεσμα σκέψης. Η διανοητική λειτουργία που μέσω στοχασμού και σύνθεσης μορφοποιεί μια θεωρία ή μια έννοια στο ίδιο της το πεδίο έκφρασης είναι η δημιουργική σκέψη.

Εδώ μπορούμε να διαχωρίσουμε ποιοτικά τη σκέψη σε δυο βασικές κατηγορίες: τη δημιουργική σκέψη και την αντανακλαστική. “…Νομίζει ότι σκέπτεται, αλλά αυτό δεν είναι πραγματική ή ολοκληρωμένη σκέψη, είναι αποδοχή εντυπώσεων, αντανακλαστική σκέψη ως αντίδραση στο περιβάλλον και σκέψη που έρχεται αργά, όταν οι συνέπειες δεν μπορούν πια να αποφευχθούν, και η οποία σκέψη είναι και πάλι αντίδραση στις αρνητικές συνέπειες των επιλογών και εκ των υστέρων αντίληψη της προφανούς πια αλήθειας. Η σκέψη αυτή δεν κινείται με επάρκεια στον χώρο της έννοιας, αλλά είναι κυρίως διαπιστωτική στον κόσμο των φαινομένων και κινείται στο πεδίο των αποτελεσμάτων αντίθετα προς αυτά, δηλαδή διαπιστώνει τα αποτελέσματα ως γεγονότα προσπαθώντας να τα αντιμετωπίσει ως τέτοια, πράγμα που δεν είναι δημιουργική σκέψη, αλλά ενστικτώδης ζωική … Η αντανακλαστικότητα στη σκέψη είναι πολύ επικίνδυνη … γιατί είναι αυτή που διαμορφώνει συχνά τις θεωρίες που … έχουν μεγαλύτερη δύναμη και διάρκεια “.

Η δημιουργική σκέψη είναι μια διαδικασία μορφοποίησης των ιδεών που αναπτύσσονται μέσα από μια ενατενιστική θέση του στοχαστή. Η δημιουργική σκέψη βοηθά στην ολοκλήρωση της έκφρασης μιας ιδέας και στοχεύει σε αυτό με πρόθεση. Διατηρεί επικέντρωση στην υπό έκφραση ιδέα και εμμένει σε αυτή μέχρι ολοκληρώσεως του έργου.

Η αντανακλαστική σκέψη, αντιθέτως, δημιουργείται από ερεθίσματα κυρίως του περιβάλλοντος, έχει μικρή διάρκεια συγκέντρωσης και μικρότερο χρόνο «ζωής» και κατά συνέπεια τα αποτελέσματά της στην πράξη είναι ασθενέστερα.

Η αντανακλαστική σκέψη είναι πράξη, αλλά περιορισμένης εμβέλειας, και δεν έχει εκείνη τη δυναμική που μπορεί να δημιουργήσει ρεύμα σκέψης, ώστε να λειτουργήσει σαν εστιακό σημείο έμπνευσης. Είναι επικουρική ή αντιδραστική και παίζει ενισχυτικό ή αναχαιτιστικό ρόλο στα γεγονότα και στις βασικές ιδέες και τα νοήματά τους.

Συνήθως οι περισσότερες σκέψεις μας είναι αντανακλαστικές, επιτελούν λειτουργίες που έχουν σχέση με διεκπαιρεωτικά θέματα και περιστρέφονται γύρω από τον εαυτό μας. Οι αλλαγές που φέρνουν είναι μικρές, πολλές φορές αμελητέες, και κυρίως στοχεύουν στο να προσαρμόσουν όσο είναι δυνατόν το περιβάλλον στις ανάγκες μας. Από το άλλο μέρος ο άνθρωπος έρχεται συνήθως σε επαφή με δημιουργικές σκέψεις άλλων, με σκέψεις έξω από τον δικό του νοητικό χώρο, οπότε δεν είναι αυτός ο στοχαστής και το αποτέλεσμα είναι αυτή η σκέψη να λειτουργεί αποκομμένα από την υπόλοιπη έκφραση της ζωής και να μην αγγίζει την προσωπική του ζωή. Αυτές οι μεταδιδόμενες δημιουργικές σκέψεις δεν έχουν βιωματικό χαρακτήρα και δεν καταλήγουν εύκολα σε αλλαγές.  Αλλά ας δούμε μερικά ερωτήματα:

Η κάθε σκέψη μας μπορεί να επηρεάσει τους άλλους ή το επιστητό;

Τι σχέση έχει ή κοινή γνώμη με τις σκέψεις μας και το αντίστροφο;

Η απουσία σκέψης είναι πράξη που ενισχύει την εξουσία αυτών που λειτουργούν με στόχο να εξουσιάσουν – χειραγωγήσουν την κοινή γνώμη;

Η απουσία σκέψης είναι απόφαση ότι αυτοί που έχουν την εξουσία – δύναμη μπορούν να την ασκήσουν χωρίς αντίσταση πάνω μας. Όμως αυτό συμβαίνει, διότι έχουμε επιλέξει την απουσία και την παθητικότητα, ενσυνείδητα σχεδόν, σαν τρόπο ζωής. Επειδή η σκέψη είναι πράξη και σαν πράξη απαιτεί ανάλωσή μας, η παθητικότητα και η απουσία από το πεδίο της νοητικής δράσης είναι ο πιο εύκολος τρόπος να αποφύγουμε τον κόπο. Ιδίως κιόλας, όταν οι συνθήκες του περιβάλλοντός μας δεν είναι ιδιαίτερα πιεστικές ως προς την επιβίωσή μας, οπότε αναπτύσσεται αδιαφορία για τον κόσμο και αμεριμνησία που ενισχύουν την απουσία κάθε δημιουργικού προβληματισμού.

Όμως η σκέψη είναι θέση, έχει ιδιοσυχνότητα και καταλαμβάνει χώρο. Ο στοχαστής είναι παρών, δεν απουσιάζει, και γι’ αυτό ο εισβολέας πρέπει να πιέσει, για να καταλάβει αυτό τον χώρο και να πάρει τον έλεγχο ή να αποθέσει τη δική του ιδέα. Κάτω από αυτό το πρίσμα η παρουσία και μόνο της σκέψης στον νου μας είναι πράξη -τουλάχιστον μια πράξη αντίστασης.

Σκέψη, αυτογνωσία και τυραννία της επιθυμίας

Ανακαλύπτοντας ο άνθρωπος σταδιακά μέσω της σκέψης τα βαθύτερα αίτια, που κινούν ή διαπερνούν τον κόσμο και τον εαυτό του, αντιλαμβάνεται καλύτερα τον εαυτό του και τα κίνητρά του. Έτσι αναπτύσσεται η αυτογνωσιακή διαδικασία. Χωρίς σκέψη ο άνθρωπος είναι αδύνατον να γνωρίσει καλύτερα τον εαυτό του. Σε αυτή τη διαδικασία ο άνθρωπος έρχεται αντιμέτωπος με δύο επιλογές :

Α. Να γνωρίσει καλύτερα τον εαυτό του και στην συνέχεια να αναθεωρήσει τη σχέση του με το εγγύς και ευρύτερο περιβάλλον του. Μια αναθεώρηση που θα ρυθμίσει εκ νέου τις σχέσεις του σε μια βάση πιο αρμονικής συνύπαρξης χωρίς τον ανταγωνισμό, την επεκτατικότητα και την εξουσία ως δεσπόζοντα χαρακτηριστικά.

Β. Να επιδιώξει, αντιθέτως, να χρησιμοποιήσει ιδιοτελώς τη σκέψη σαν μοχλό, για να ελέγξει το μέρος του κόσμου εκείνο, όπου έχει επιρροή και να το χρησιμοποιήσει για την ικανοποίηση του εαυτού του.

Σε κάθε περίπτωση η σκέψη μέσω αυτού του μηχανισμού μετατρέπεται σε πράξη και έχει άμεση επιρροή στο περιβάλλον.

Η σκέψη αποκαλύπτει σε κάποιο βαθμό το πεδίο των προθέσεων του ανθρώπου. Τον φέρνει βαθύτερα αντιμέτωπο με την όποια κατάσταση, ώστε αρχίζει να βλέπει σχετικά και με πιο συνειδητό τρόπο τί επιθυμεί και τί δεν επιθυμεί να πραγματωθεί και αρχίζει να γίνεται δημιουργικός και επικοινωνιακός φορέας στο πεδίο των εννοιών και των ιδεών.

 Η σκέψη είναι, και έτσι πρέπει να αντιμετωπίζεται, μια λειτουργία επικέντρωσης της συνείδησης σε ένα εσωτερικό σημείο ψηλότερο από τον αντανακλαστικό μηχανισμό του συναισθήματος. Έτσι, όταν η σκέψη δεν παρορμάται από το συναίσθημα, δημιουργεί απόσταση και αποσύνδεση από την κυριαρχικότητά του, οπότε δίνει χρόνο σε μια πιο λογική διαδικασία που μπορεί να ελέγξει την αντανακλαστικότητα του συναισθήματος, αν και χωρίς να το αποκλείει.

Η σκέψη μπορεί και πρέπει να λειτουργήσει σαν απελευθερωτικός παράγοντας από την τυραννία της επιθυμίας. Η επιθυμία σαν κυριαρχικός παράγοντας δράσης καθηλώνει τη σκέψη στην υπηρεσία της, και έτσι η σκέψη με την σειρά της υποτάσσει τους νοητικούς μηχανισμούς στην υπηρεσία της επιθυμίας. Ακόμη και έτσι, η σκέψη είναι εν δυνάμει πράξη-δράση, όπου η δράση αυτή εκδηλώνεται ή θα εκδηλωθεί στην προσπάθεια της επιθυμίας να εκφραστεί. Άρα κάθε επιθυμία προς εκπλήρωση ή μη δεσμεύει τη σκέψη ή μέρος της. Κατευθύνει την πράξη χρησιμοποιώντας τη σκέψη, γιατί η σκέψη κατευθύνει την πράξη.

Πληθώρα σκέψεων είναι κάτω από το κατώφλι της συνείδησης, εκτελούνται ακαριαία και ασυνείδητα και ελέγχονται από μηχανισμούς που η συνείδηση δεν γνωρίζει. Αυτό είναι το μέρος του εαυτού μας που δεν γνωρίζουμε ή δεν γνωρίζουμε καλά, αλλά ελέγχει τεράστιο μέρος των πράξεών μας. Αυτό καθιστά την αυτογνωσιακή διαδικασία αναγκαιότητα. Εκεί μέσα κρύβονται πολλά κίνητρα που τις περισσότερες φορές έχουν ιδιοτελή χαρακτήρα και σκοπό τη συνεχή ικανοποίηση των επιθυμιών. Η σκέψη σαν νοητικός μηχανισμός που μπορεί να απελευθερώσει από την τυραννία της επιθυμίας έχει τη δυνατότητα να ανακαλύπτει σταδιακά αυτούς του μηχανισμούς που λειτουργούν ακαριαία χωρίς την εποπτεία του συνειδητού νου. Έτσι ο άνθρωπος, ή μια κοινωνία κατ΄ επέκταση, μέσω της σκέψης και της αποκάλυψης που φέρνει αυτή πράττει ή δεν πράττει αναλόγως. Αλλά και η μη πράξη είναι μια πράξη που αυτομάτως δημιουργεί χώρο για την εισβολή αυτών που θέλουν να καταλάβουν τον νοητικό χώρο.

Η δημιουργική σκέψη είναι μια λεπτοφυής λειτουργία του συνόλου της συνείδησης με κύριο φορέα της τη νόηση και μας φέρνει σε επαφή με τον κόσμο των αιτιών. Η σκέψη αποκαλύπτει τη συνάφεια και την ενιαιότητα που διαπερνά τα πάντα. Ο άνθρωπος που σήμερα ενδιαφέρεται ειλικρινά για το κοινό καλό μπορεί να προσφέρει στην ανθρωπότητα μόνον εάν αναπτύξει και τον νου του, πλην των άλλων ποιοτικών χαρακτηριστικών του. Η σκέψη όμως και η ικανότητα του «σκέπτεσθαι» του καθενός μας έχει ρόλο στο παγκόσμιο γίγνεσθαι;

Έχει, γιατί μια κοινωνία όπου η σκέψη είναι χαρακτηριστικό των ανθρώπων είναι αδύνατον ή δύσκολο να χειραγωγηθεί.

 

Ο σκεπτόμενος άνθρωπος, καθώς ξεδιπλώνει μέσα στον νοητικό χώρο το νήμα της σκέψης και αντιλαμβάνεται την ποιότητα μιας ιδέας, μιας θεωρίας ή μια λογικής, ακαριαία πολλές φορές μέσω της νοητικής ή αισθαντικής του λειτουργίας παίρνει θέση, κρίνει και συμφωνεί ή διαφωνεί, συνταυτίζεται ή απορρίπτει κλπ. Αυτή η διαδικασία σε μεγάλα σύνολα δημιουργεί την κοινή γνώμη, μόνο που πολλές φορές η κοινή γνώμη διαμορφώνεται από ελάχιστους που σκέφτονται και που γνωρίζουν ότι, επειδή η διαδικασία της σκέψης στους πολλούς δεν είναι κυρίαρχο χαρακτηριστικό, μπορούν εύκολα να διαπεράσουν την κοινωνία και να επιβάλουν έμμεσα συγκεκριμένη άποψη. Αυτό αποδεικνύει την τεράστια αναγκαιότητα που υπάρχει στους ανθρώπους για ανάπτυξη της νόησής τους, επειδή ακριβώς η σκέψη είναι πράξη. Είναι το ποιοτικό εκείνο χαρακτηριστικό που ο πολίτης από παθητικός μεταλλάσσεται σε δυναμικό κύτταρο της κοινωνίας και της παγκόσμιας νόησης της ανθρωπότητας.

Η σκέψη αποτελεί πράξη και παράγει έργο. Το παραγόμενο έργο όμως πρέπει πέρα από τον νοητικό χώρο να υλοποιείται σε γραπτό, προφορικό, καλλιτεχνικό, φιλοσοφικό λόγο ή σε πράξη στον κόσμο των φαινομένων, να εμπνέει και να επάγει τις συνειδήσεις των ανθρώπων, αλλιώς η σκέψη σαν δραστηριότητα χρησιμοποιείται σαν άλλοθι για μια λεπτοφυή αδράνεια, που στο τέλος καταλήγει να απομονώνει τον στοχαστή και να τον τοποθετεί σε ένα βάθρο, όπου στέκεται χωρισμένος από τον χώρο των ιδεών και κρίνει κάθε ιδέα, χωρίς πραγματικά να νοιώθει τίποτα από αυτές και μη έχοντας καμιά σχέση με τα νοήματά τους.

Ένα σημείο εδώ που δεν πρέπει να παραβλέπεται είναι ότι η σκέψη δεν είναι ο στοχαστής, αλλά ένας τρόπος έκφρασης του στοχαστή. Αυτό θα βοηθήσει στο να αντιμετωπίζονται οι ιδέες με νηφαλιότητα και να αποφεύγεται η φανατική προσκόλληση στα νοήματα, που πρέπει να παρέλθουν καθώς νέες ιδέες, πιο περιεκτικές και συνθετικές, κάνουν την εμφάνιση τους στη νοόσφαιρα της ανθρωπότητας.

Το μέλλον της κοινωνίας βρίσκεται στο να διεισδύσουν και να αποκαλύψουν οι άνθρωποι μέσα από μια αυξανόμενη νοητική δραστηριότητα τον κόσμο της έννοιας και των ιδεών. Διαφαίνεται όλο και πιο ξεκάθαρα η ανάγκη ότι οι έννοιες πρέπει να γίνουν πραγματικότητα στον νου των ανθρώπων και να αποκαλύψουν ότι οι αιτίες που μας κυβερνούν εκπορεύονται από τις ιδέες. Ο κόσμος των ιδεών, επειδή κυβερνάται από λογική, δεν αφήνει περιθώρια παρερμηνειών και αποκαλύπτει αυτό που λειτουργεί κρυμμένο ή με κίνητρα που υπονομεύουν το όλο.

                                                  Η Σκέψη ως πράξη ευθύνης

Η θέση των ανθρώπων που σκέφτονται είναι μια θέση ευθύνης. Ευθύνη, γιατί έχουν κρίση και σχετική γνώση για την κρίση τους και, επομένως, είναι λιγότερο δέσμιοι μιας τυφλότητας, η οποία δέχεται μια σκέψη σαν σωστή επειδή το λένε οι πολλοί, τα ΜΜΕ, ή κάποιοι εξουσιαστές.

Η σκέψη σαν πράξη (και σαν πράξη συνεπάγεται ευθύνη, γιατί κάθε πράξη φέρει ηθικό αποτύπωμα) πρέπει να ιδωθεί σαν ένα πεδίο δράσης, όπου οι εκφραζόμενες ιδέες δίνουν, και θα συνεχίσουν να δίνουν με αυξανομένη ένταση, μια μάχη έκφρασης ή επικράτησης.

Μέσα στα πεδία της σκέψης οι επικρατούσες ιδέες θα καθορίσουν το μέλλον του πλανήτη καθώς και την ποιότητα της ζωής μας κατ’ επέκταση. Οι διανοούμενοι, οι επιστήμονες σε κάθε τομέα καθώς και οι άνθρωποι με προσανατολισμό στη νόηση σαν πιο κυρίαρχο χαρακτηριστικό που ελέγχει τη ζωή τους φέρουν μεγάλη ευθύνη, γιατί είναι οι πρώτοι που έρχονται σε επαφή με δημιουργικές ιδέες, αλλά και επειδή οι ομάδες αυτές μπορούν περισσότερο και πιο ολοκληρωμένα να τις εκφράσουν. Από το άλλο μέρος ένα σχετικά μεγαλύτερο σύνολο ανθρώπων, επειδή λειτουργεί αντανακλαστικά, φέρει ευθύνη κυρίως στα επίπεδα μιας ορθής κατανόησης και περαιτέρω μεταβίβασης και κυκλοφορίας των δημιουργικών ιδεών. Για να επιτευχθεί αυτό, πρέπει να υπάρξει η απαιτούμενη ανταπόκριση στις ιδέες μέσα από την οποία θα καθοριστούν κατ’ επέκταση η κοινή γνώμη και βούληση. Απαραίτητη, λοιπόν, προϋπόθεση είναι η πόλωση όσον το δυνατόν μεγαλύτερου αριθμού ανθρώπων στο πεδίο της σκέψης και της αυτογνωσίας σαν πράξη ευθύνης απέναντι στην ανθρωπότητα και το σπίτι μας, τη Γη.

Αλιευθέν από εδώ