Τα Σύμβολα ως τρόπος (Ψυχο) Θεραπείας

Συνήθως, όταν αναφερόμαστε στα σύμβολα σκεφτόμαστε πολύ συγκεκριμένες παραστάσεις, πολιτικού ή θρησκευτικού περιεχομένου. Δεν είναι λάθος κάτι τέτοιο, αλλά αυτό μας λέει ποια είναι και όχι τι είναι τα σύμβολα.

Ας δούμε μερικά τέτοια παραδείγματα συμβόλων.

Η Πεντάκτινος: Σύμβολο της μικροκοσμικής συνοχής όπου στα πέντε άκρα της αντιστοιχούν τα τέσσερα στοιχεία συν το πνεύμα, συνθέτοντας έτσι μια ισορροπημένη εικόνα των φυσικών δυνάμεων. Για τους Πυθαγόρειους είναι εικόνα του αρτιμελή ανθρώπου – ΥΓΕΙΑ. (Ένθετη προσωπική παρέμβαση: Η πεντάκτινος ήταν στην αρχαιότητα το σύμβολο της Αφροδίτης...!)

Η Σβάστικα: Σύμβολο της αέναης κίνησης των πραγμάτων. Το σύμπαν που περιστρέφεται γύρω από ένα σταθερό κέντρο, τον ήλιο, τον Θεό.  (Ένθετη προσωπική παρέμβαση: Προσοχή το σύμβολο διαφοροποιήται στην δεξιόστροφη και αριστερόστροφη και ανάλογα ερμηνεύεται...!)

Ο Σταυρός: Στη Χριστιανική του γεωμετρία είναι σύμβολο συνάντησης των κόσμων, όπου ο υλικός (οριζόντια δοκός) εξυψώνετε στον πνευματικό (κάθετη δοκός). Με την Ελληνική του δομή (ισοσκελής σταυρός) οι τέσσερις ίσες ακτίνες υποδηλώνουν την ανάπτυξη των τεσσάρων στοιχείων από την πεμπτουσία των πραγμάτων, δηλαδή το Κέντρο, το υπερούσιο Είναι.

Είναι περιττό να αναφέρω πως όλα αυτά τα σύμβολα είναι αρχαία όσο και ο χρόνος όπως και παναθρώπινα. Δεν είναι σύμβολα όμως όλα όσα πιστεύουμε πως είναι. Σήματα ονομάζουμε τις παραστάσεις εκείνες που επικοινωνούν ένα συγκεκριμένο μήνυμα με μια συνειδητά προσυμφωνημένη και κοινά αποδεκτή μορφή σήμανσης.

Προσέξτε στο σημείο αυτό την συγκεκριμένη λεπτομέρεια διότι είναι σημαντική. Ένα από τα κριτήρια που καθορίζει αν κάτι είναι σύμβολο ή όχι είναι η σχέση του με την συνειδητή μας αντίληψη. Έτσι… Σύμβολο ονομάζουμε μια αισθητή παράσταση εικόνας, ήχου ή κίνησης που υποκαθιστά ένα βαθύτερο εμπειρικό περιεχόμενο και συμπυκνώνει μια αλυσίδα υψηλών νοημάτων που υπερβαίνουν το άτομο.

Όταν κάτι υπερβαίνει τα όρια της επίγνωσης μας, όταν ξεπερνάει τα σύνορα του Εγώ μας, τότε πλέον μιλάμε για σύμβολο. Και γι’ αυτό στην Ψυχολογία θεωρούμε πως η γλώσσα με την οποία επικοινωνεί το Ασυνείδητο -δηλαδή το μη-Εγώ- είναι συμβολική. Συμβολική είναι η γλώσσα των ονείρων.

Τα όνειρα είναι μια πανανθρώπινη και διαχρονικά επαναλαμβανόμενη εμπειρία όπου κάτι σημαίνει κάτι άλλο. Το αληθινό περιεχόμενο ενός ονείρου είναι λανθάνον αφού οι ονειρικές εικόνες είναι οι μεταμορφωμένες ιδέες που έχουν φτάσει στην προσοχή της Συνείδησης μέσα από «φίλτρα» προς αποφυγή της συναισθηματικής φόρτισης που θα προκαλούσε η συνειδητοποίηση τους.

Αυτή πολύ συνοπτικά είναι η θεωρία του Φρόυντ για τα όνειρα. Για παράδειγμα… Όταν πέφτουμε στα όνειρά μας, αυτό συμβολίζει συνήθως την ψυχολογική «πτώση», την απελπισία και τον αυτοπεριορισμό. Αντίθετα, όταν βλέπουμε πως πετάμε, συμβολίζει συνήθως την επιθυμία για απελευθέρωση και, πιο συχνά, την ανάγκη για σεξουαλική έκφραση.

Όπως αντιλαμβάνεστε, σύμβολο δεν είναι το αισθητό αντικείμενο που η σημασία του περιορίζεται σ’ αυτό που δείχνει αλλά η αναφορά σε μια ιδέα διαμέσου ενός αντικειμένου. Και γι’ αυτό άλλωστε, ένα σύμβολο συμβάλει στην ένωση, στην συνάντηση δυο σημείων: του υποκειμένου και της ιδέας. Αυτή άλλωστε είναι η αρχαιοελληνική σημασία του όρου…

Τα σύμβολα επομένως είναι ο τόπος συνάντησης του Ασυνειδήτου με την Συνείδηση, ο μεταξύ τους τρόπος επικοινωνίας. Γι’ αυτό και η διερεύνηση των συμβόλων συμβάλει στην διεύρυνση της συνειδητότητας καθώς καλύπτει το κενό της απόστασης αυτών των δυο ψυχικών «πόλων».

Με λίγα λόγια, τα σύμβολα είναι ένας πολύτιμος αρωγός στο μονοπάτι της αυτογνωσίας. Ο διάλογος βέβαια ανάμεσα στο Εγώ και στον (εσωτερικό) Εαυτό δεν συμβαίνει μονάχα μέσα από την ονειρική θεατρικότητα. Ο ψυχοσωματικός οργανισμός λειτουργεί με τέτοιο τρόπο ώστε να προβάλει τον εαυτό του παντού στο περιβάλλον.

Οποιαδήποτε στιγμή ή πράξη της καθημερινότητας μας εμπεριέχει λανθάνουσες σημασίες με τις οποίες αλληλεπιδρούμε αυτόματα. Η στάση του σώματος, τα ρούχα που φοράμε, ο τρόπος που μιλάμε… όλα είναι αναφορές σε κάτι άλλο, κάτι πέρα και έξω από εμάς – σε ιδέες στις οποίες δεν αποφασίζουμε εμείς αλλά μετέχουμε για να εκφραστούμε καλύτερα.

Όταν τα χέρια διπλώνουν μπροστά στον θώρακα, το άτομο αμύνεται – σχηματίζει ένα εμπόδιο ανάμεσα στον ίδιο και τον άλλο μεγαλώνοντας έτσι την μεταξύ τους απόσταση.

Ταυτόχρονα όμως, αγκαλιάζει τον εαυτό του, διατηρεί μια εσωτερική συνοχή μπροστά στον κίνδυνο της συναισθηματικής διάλυσης που προκαλεί η έκθεση. Το άτομο εδώ συμβολοποιεί με το σώμα του τον (αρχέτυπο) Κύκλο. Και το κάνει ασυνείδητα! Η επιλογή του μαύρου χρώματος στα ρούχα δηλώνει την σοβαρότητα και την θλίψη. Το άτομο απογυμνώνεται από την δυναμική των χρωμάτων επικοινωνώντας την προσωπική του στέρηση.

Ταυτόχρονα όμως, το μαύρο είναι το χρώμα της σιωπής, το χρώμα του εσωτερικού της μήτρας που φιλοξενεί το παιδί μέχρι την ωρίμανση του. Το άτομο εδώ συμβολοποιεί με τα χρώματα του την (αρχέγονη) Νύχτα. Και το κάνει χωρίς επίγνωση! Ο λόγος είναι ο τρόπος φανέρωσης του εαυτού μας. Ο περίτεχνος λόγος είναι σημάδι ενός περίπλοκου νου που μπορεί να είναι γεμάτος από την τριβή των εμπειριών της ζωής ή αδύνατος από την ξηρότητα της αγνωσίας.

Ταυτόχρονα όμως, η ικανότητα του λόγου στον άνθρωπο είναι απόρροια της δημιουργικής φύσης του κόσμου. Ο άνθρωπος έχει φωνή και πράττει καθ’ ομοίωση του σύμπαντος που δημιουργεί. Το άτομο εδώ συμβολοποιεί με την εκφραστικότητα του τον (κοσμικό) Λόγο. Και το κάνει αυθόρμητα!

Όπως ίσως αντιλαμβάνεστε πλέον, τα σύμβολα δεν μας αποκαλύπτουν απλά μια επιπλέον προσωπική σημασία των πραγμάτων αλλά και μια υπερπροσωπική πραγματικότητα. Αυτό που ο Γιούνγκ αποκάλεσε «κόσμο των αρχετύπων».

Η ηχώ εκείνου του κόσμου μορφοποιεί κάθε μέρος της καθημερινότητας μας. Είναι όμως στον συμβολικό λόγο που γίνεται πιο εύκολα διακριτός. Και αν αυτό ισχύει για τα όνειρα, σχεδόν το ίδιο συμβαίνει και με την Τέχνη. Η τέχνη -από το τεύχω που σημαίνει δημιουργώ- είναι και αυτή μια γλώσσα, ένας τρόπος έκφρασης, μια κοινωνία εμπειριών που τελείτε με σύμβολα. Συνήθως όταν γίνεται λόγος για την μεταφυσική των συμβόλων στην Τέχνη, ο νους κατευθύνεται σε παραδείγματα όπως αυτό της τράπουλας Ταρώ. Το ζήτημα της συμβολικής βέβαια δεν περιορίζεται στην θεματική των Ταρώ. Παρόλ’ αυτά όμως, αξίζει να την εξετάσουμε…

Τα Ταρώ είναι μια οπτική ανθολογία συμβόλων που επιτρέπουν στον ασυνείδητο νου να εκφραστεί πιο ελεύθερα. Και συμβαίνει αυτό χάρη στην Προβολή, εκείνο τον φυσικό μηχανισμό του ανθρώπου να εξωτερικεύει στοιχεία προσφέροντας ιδιότητες στα εξωτερικά αντικείμενα ακόμη και όταν αυτά παρουσιάζονται ουδέτερα ή ασαφή.

Παρατηρήστε μια κάρτα Ρόρσαχ. Αποτελείτε από μια τυχαία διαμορφωμένη μελανοκηλίδα στην οποία όμως ο καθένας προσδίδει διαφορετικό νόημα, ανάλογα με τα βιώματα και τις ανησυχίες του. Περνώντας τώρα σε μια κάρτα Ταρώ, και πιο συγκεκριμένα στην κάρτα Ο Θάνατος. Ξανά εδώ το ερέθισμα είναι ένα και αρκετά σαφή. Παρ’ όλαυτά όμως, σημαίνει κάτι εντελώς διαφορετικό για τον καθένα! Ανάλογα με την περίσταση, ο θάνατος μπορεί να σηματοδοτεί την διάλυση μιας κατάστασης, τον χωρισμό ή ακόμη και τον τερματισμό της ζωής.

Και αν όλα αυτά ισχύουν σε ένα «πρώτο επίπεδο ερμηνείας», μια βαθύτερη διερεύνηση του συμβόλου φανερώνει πως ο θάνατος δεν είναι το τέλμα αλλά η αφετηρία μιας νέας πορείας. Προσέξτε πως το δρεπάνι του θανάτου -στη Τράπουλα του Θωθ του Άλιστερ Κρόουλυ- δημιουργεί κυματισμούς όπου ανασχηματίζονται τα σπέρματα της ζωής. Το σε «δεύτερο επίπεδο ερμηνείας» αυτό νόημα γίνεται αισθητό σε εκείνον που έχει (ή μπορεί να) αναγνωρίσει μέσα του την αλήθεια πως ο θάνατος δεν είναι το τέλος αλλά μέρος του κοσμικού γίγνεσθαι.

Ως έτσι, το σύμβολο υπερβαίνει την προσωπική μας ιστορία και διάθεση και μπορεί να μας οδηγήσει σε έννοιες πέρα από την αντίληψη μας. Αυτό ακριβώς συμβαίνει και με την τέχνη του Ιερού όπου εκεί το σύμβολο δεν επιτυγχάνει μονάχα ένα εσωτερικό διάλογο ανάμεσα στο Ασυνείδητο και το Συνειδητό, αλλά και μια συνάντηση του ατόμου με το ανώτερο και το υψηλό.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα αρχαία ελληνικά αγάλματα των θεών τα οποία δεν αναπαράγουν φυσικές ατομικότητες που υπόκεινται στον κόσμο των αλλαγών. Αντί αυτού, αφαιρούν όλα εκείνα τα πρόσκαιρα και επίκτητα γνωρίσματα «προκειμένου να πετύχουν την αναγωγή του συγκεκριμένου στις διαστάσεις της καθολικής λογικής αρμονίας και αρτιότητας». (Χρ. Γιανναράς)

Παρόμοια, η Βυζαντινή τέχνη δεν είναι πιστή στα φυσικά μέτρα, δεν μιμείται την αισθητή πραγματικότητα, αλλά μια αόρατη υπερπραγματικότητα όπου τα γεγονότα ιστορούνται σαν να ανήκουν στο αιώνιο παρόν, πέρα από το χρόνο και το χώρο της καθημερινότητας. Και στις δυο περιπτώσεις, η τέχνη συμβάλει σε μια επαφή με το άλλο, όχι πια με το ανθρώπινο αλλά με το ιδεατό. Ενώ η σχέση αυτή κορυφώνεται μέσα από την συμβολική του προσώπου…

Η φυσιογνωμία του προσώπου δεν είναι το μοναδικό του χαρακτηριστικό. Όπως μαρτυρά η ίδια η λέξη (προς και ωψ) το πρόσωπο δεν είναι ένα παθητικό όργανο αλλά η δυναμική κατεύθυνση του ατόμου. Με το βλέμμα μου αναζητώ, στρέφομαι προς τα έξω. Ταυτόχρονα όμως εσωτερικεύω καθώς το έξωθεν αποκτά νόημα μέσα από τις εμπειρίες μου.

Τι συμβαίνει λοιπόν όταν δυο βλέμματα συναντιούνται;

Το να βλέπεις το πρόσωπο του άλλου σημαίνει πως γίνεσαι εξίσου ορατός. Η αμοιβαιότητα αυτή υποστασιοποιεί το άτομο κάνοντας το μέλος μιας σχέσης έξω από την αυτοαναφορική μοναξιά του Εγώ.

Αυτό βέβαια εξηγεί το γιατί οι άνθρωποι αποφεύγουν να κοιτάζονται στα μάτια – διότι με το βλέμμα εκθέτουν τον εσωτερικό τους κόσμο, ενώ την ίδια ώρα εξωθούνται σε διάλογο δηλαδή σε ενεργή παρουσία. Πως μπορείς όμως να τοποθετηθείς όταν αγνοείς ποια είναι η θέση σου; Γι’ αυτό συχνά όταν τα πρόσωπα συναντιούνται οι προσωπικότητες αντικαθιστώνται με προσωπεία σε μια ύστατη προσπάθεια προστασίας από την συνειδητοποίηση πως δεν γνωρίζουμε ποιοι αληθινά είμαστε!

Και αν όλα αυτά συμβαίνουν όταν δυο πρόσωπα συναντιούνται σε καθημερινές συνθήκες, τι αλλάζει όταν το πλαίσιο είναι αυτό του Ιερού;

Τότε ο διάλογος που επιτυγχάνεται υπερβαίνει τα όρια της καθημερινότητας εφόσον τώρα το σημείο αναφοράς γίνεται το ανώτερο και υψηλό που εκθέτει το βλέμμα του άλλου. Πλέον η κλήση για ενεργή παρουσία δεν αφορά τον κόσμο της φθοράς αλλά μέθεξη στο αιώνιο και στο αληθές, εκεί δηλαδή όπου ο εσωτερικός μας Εαυτός διψά να στραφεί για να φτάσει.

Τα σύμβολα λοιπόν, λόγο ακριβώς της φύσης τους να γεφυρώνουν, μπορούν και λειτουργούν θεραπευτικά καθώς αποκαθιστούν την χαμένη επικοινωνία ανάμεσα στο Εγώ και το μη Εγώ, το άτομο και την κοινότητα, τον άνθρωπο και το θείο. Μπροστά στο φως αυτού του διαλόγου βέβαια, είναι δύσκολο για οποιονδήποτε δαίμονα της ανασφάλειας να βρει πρόσφορο έδαφος, για να ριζώσει και να αναπτυχθεί.

Kείμενο από την ομότιτλη ομιλία  του Γιώργου Ιωαννίδη στο Life Therapy Academy τον Μάρτιο του 2014 στη Θεσσαλονίκη 

Eπιλογές, επεξεργασία, επιμέλεια δημοσιεύσεων/αναδημοσιεύσεων Πλωτίνος