MΑΡΤΙΟΣ (στην αρχαιότητα ΕΛΑΦΗΒΟΛΙΩΝ)

Η προέλευση της λέξης «μήνας», εξέλιξη της αρχαιοελληνικής «μην», με πρώτη καταγραφή στη συλλαβική γραφή των αρχαίων Μηκυναίων (me-no, του μηνός), είναι αρχαιότατη. Η λέξη «μην» σήμαινε αρχικά τη Σελήνη (άλλη αρχαιοελληνική ονομασία: μήνη), αλλά και το διάστημα μιας πλήρους περιφοράς της Σελήνης γύρω από τη Γη. Το διάστημα αυτό αντιστοιχεί σε 29 ή 30 μέρες, τον λεγόμενο σεληνιακό μήνα. Το γεγονός ότι οι άνθρωποι χρησιμοποίησαν από πολύ νωρίς στην ιστορία τους τον κύκλο της Σελήνης για να μετρούν το χρόνο, αντανακλάται στην κοινή ινδοευρωπαϊκή ρίζα της λέξης «μην».

Μάρτης, Αττικός μηνας   21 Μαρτίου – 19 Απριλίου Μάρτης, γδάρτης, παλουκοκαύτης και... δίγαμος. 

Ετυμολογία: Οι Ρωμαίοι τoν βάφτισαν Martius (Άρειο) από το θεό του πολέμου Mars (Άρη). Όπως λέει η ρωμαϊκή ιστορία οι ιδρυτές της Ρώμης, Ρώμος και Ρωμύλος, ονόμασαν αυτόν τον πρώτο μήνα Μάρτιο, προς τιμή του πατέρα τους και γενάρχη των Ρωμαίων του θεού Άρη. Για τούτο και κατά τον Πλούταρχο (Βίος Νουμά, 19) αναφέρεται πως ο Μάρτιος απεικονίζεται ως άνδρας ενδεδυμένος με δέρμα λύκαινας. Επίσης τον πρώτο μήνα της άνοιξης οι Ρωμαίοι άρχιζαν τις πολεμικές επιχειρήσεις. Και... Ελαφηβολιών (από τις έλαφος, βάλλω). Στην αρχαιότητα τα ιερά Ελαφη-βόλια <έλαφος, βάλλω> τα γιόρταζαν προς τιμήν της Αρτέμιδος.

Αγροτική ονομασία:  Φυτευτής. Λαϊκά ονόματα: λέγεται και Μάρτης, Παλουκοκαύτης (ανάγκαζε, με το απρόοπτο κρύο του, να καίνε ακόμα και τα παλούκια για να ζεσταθούν), Βαγγελιώτης (γιατί γιορτάζουμε τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου), Πουλιαντέρης, Ανοιξιάτης (είναι ο πρώτος μήνας της άνοιξης), Φυτευτής (γιατί φυτεύουμε). Ποντιακή ονομασία: Μαρτς (Μάρτης.

Τον λέγανε και Δίγαμο:  Μάρτης έχει δύο γυναίκες, τη μία πολύ όμορφη και φτωχή, την άλλη πολύ άσχημη και πολύ πλούσια. Ο Μάρτης κοιμάται στη μέση. Όταν γυρίζει από την άσχημη, κατσουφιάζει, μαυρίζει και σκοτιδιάζει όλος ο κόσμος, γι' αυτό παλουκοκαύτης. Όταν γυρίζει από την όμορφη, γελάει, χαίρεται και λάμπει όλος ο κόσμος.  

Άλλοι υποστηρίζουν πως ο Μάρτης τη γυναίκα που παντρεύτηκε, από μπροστά ήταν πολύ άσχημη, ενώ από πίσω ήταν πολύ όμορφη! Όταν ο Μάρτης τη βλέπει κατά πρόσωπο κλαίει και ο καιρός χαλάει. Όταν την κοιτάζει από τις πλάτες ευχαριστιέται και ο καιρός καλοσυνεύει. Γι αυτό και η παροιμία λέει:

«Ο Μάρτης πότε κλαίει και πότε γελάει». Επειδή είναι άστατος λέγεται πεντάγνωμος «Ο Μάρτης ώρα βρέχει και χιονίζει κι ώρα μαρτολουλουδίζε».

Γιορτές: των Χαιρετισμών (Α'-Δ'), του Ακάθιστου Υμνου των ταπεινών και των 40 Μαρτύρων . Στη συνείδηση του λαού μας ο αριθμός 40 είναι ιερός και μαγικός. Φτιάχνουν τις «σαραντόπιτες» ή χορτόπιτες με 40 φύλλα και 40 ειδών χόρτα. Οι κοπελιές κεντούν με 40 κλωστές...

Έθιμα παραμονής: Θέμα τους είναι η αποπομπή του Χειμώνα, καθ' όσον... από Μάρτη, καλοκαίρι. 

 «Το Φεβρουάριο τον υποδύεται άνθρωπος χωλός καβάλα εις γάιδαρον... Η πομπή των παιδιών που τον συνοδεύουν τραγουδάει... Οξω, Κουτσοφλέβαρε / να 'ρθη ο Μάρτης με χαρά και με πολλά λουλούδια. Οι νοικοκυρές αναφωνούν... βγαίνει ο Κακόχρονος / μπαίνει ο Καλόχρονος / μέσα Μάρτης και χαρά / και καλή νοικοκυρά...» (Γ. Α. Μέγα, Ελληνικαί εορταί, Αθήναι 1979, σ. 131).

Εθιμο της 1ης Μαρτίου ήταν: Την πρώτη μέρα του Μάρτη συνηθιζόταν από τα παλιά χρόνια νέοι και νέες να βγαίνουν στα χωράφια και με τη δρόσο των σπαρτών έπλεναν το πρόσωπό τους για να μη μαυρίσουν. Απέφευγαν τη δρόσο των σπαρτών κριθαριού, γιατί αυτή φέρει σπυριά (κριθαρκά) κάτω από τα βλέφαρα.

Άλλο έθιμο ήταν να δένουν γύρω από τον καρπό του δεξιού χεριού τους και γύρω από το λαιμό τους κλωστή από χρωματιστά νήματα στριμμένα, κόκκινα, λευκά και χρυσά. Η κλωστή λέγεται «Μάρτη» ή «Μαρτιά» ή «Μαρτίτση» και όποιος τη φοράει δεν μαυρίζει από τον ήλιο του Μάρτη και φοριέται μέχρι το Πάσχα.

Η περιφορά της χελιδόνας με φύλλα κισσού που συμβολίζει την αειθαλή βλάστηση. Αρχαίο χελιδόνισμα: «Ηλθ' ήλθε χελιδών / καλάς ώρας άγουσα / καλούς ενιαυτούς...». Νέο χελιδόνισμα: «... Μέσα Μάρτης, έξω ψύλλοι, έξ' οχτροί, σας τρών' οι σκύλοι...».

Την 1η-7η Μαρτίου οι ποιμένες οδηγούσαν τα αιγοπρόβατα από τα χειμαδιά στα ορεινά μέρη λέγοντας: «Κούρευε, κουδούνωνε και στα όρη ανέβαινε».

25 Μαρτίου του Ευαγγελισμού και Ιερά Ελευθέρια: Εορτή πάνδημος. Στην Ηπειρο ανάβουν φωτιές και χτυπούν κουδούνια. «Φευγάτε φίδια, σήμερα είν' του Ευαγγελισμού!».

Αυτά και καλό μήνα να έχουμε.!

Ν. ΒΑΡΔΙΑΜΠΑΣΗΣ