Οι παραδοσιακές κρήνες (βρύσες) στην Ελλάδα

Κρήνη Ριμόντι, Ρέθυμνο, Κρήτη

Η απόλυτη σύνδεση του ανθρώπου με το νερό, το πρωταρχικό αυτό στοιχείο της ζωής, διαπιστώνεται σε όλες τις φάσεις της ανθρώπινης εξέλιξης και σε όλες τις εκδηλώσεις της ανθρώπινης ζωής. Στη μυθολογία γεννήτωρ των πάντων αναφέρεται ο Ωκεανός και δεσπόζουν τα μυθικά πρόσωπα του Πόντου, του Νηρέα, του Πρωτέα, του Τρίτωνα, όλα συνδεδεμένα με το νερό.

Από τα πανάρχαια χρόνια, οι άνθρωποι έχοντας εκτιμήσει την αξία του νερού ανέπτυξαν τεχνικές για τη συγκέντρωση, την αποθήκευση και τη διανομή του.  Εκτός από τη συλλογή του βρόχινου νερού, οι κρήνες (βρύσες) με σκοπό τη συγκέντρωση και τη διανομή του νερού από μια πηγή, έναν αγωγό, κ.λπ.ήταν πολύ διαδεδομένες, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και σε όλη τη Μεσόγειο. 

Στην αρχαία Ελλάδα, οι κρήνες αρχικά ήταν ένα απλοϊκά σκαμμένο κοίλωμα σε πέτρα κοντά στην πηγή και σταδιακά, απέκτησαν θρησκευτικό χαρακτήρα. 

Γνωστές ήταν η Εννεάκρουνος και η Κλεψύδρα στην Αθήνα, η Κασταλία στους Δελφούς, η Ιαλυσός στη Ρόδο, η Γλαύκη και η Πειρήνη στην Κόρινθο κ.α. Στην αρχαία Ρώμη υπήρχαν οι δημόσιες κρήνες, όπως και τα «νυμφαία», κρήνες όπου το νερό ανάβλυζε από κάποιο γλυπτό. Στο Βυζάντιο συναντάμε τη «φιάλη», την κρήνη στην αυλή των μοναστηριών, με διάκοσμο έντονα επηρεασμένο από την ορθόδοξη χριστιανική παράδοση.

Οι κρήνες λόγω της σπουδαιότητας τους, απέκτησαν υπερφυσικές ιδιότητες, ενώ θεωρήθηκε ότι κατοικούνται άλλοτε από όμορφες νεράιδες και άλλοτε από τερατόμορφα πλάσματα, έτοιμα να tιμωρήσουν όσους προσπαθούν να πιουν από την πηγή που προστατεύουν.

Πολλές είναι οι λαϊκές παραδόσεις και οι θρύλοι για υπερφυσικούς φύλακες των πηγών, δράκοντες, αράπηδες, λάμιες, νύμφες, νεράιδες, τελώνια, που «κρατούν» το νερό και παίρνοντας διάφορα σχήματα και μορφές παρουσιάζονται και τιμωρούν εκείνους που πλησιάζουν να πιουν ή να αντλήσουν νερό.

Οι θρύλοι αυτοί είναι επιβιώσεις αρχαίων δοξασιών, που συνδέονται με τις προσωποποιήσεις των νερών και με στοιχειά που αντιστοιχούν στο Δράκοντα της πηγής της Δίρκης ή στον Πύθωνα της πηγής του Μαντείου των Δελφών.

 Η ενετική κρήνη Priuli, Ηράκλειο Κρήτης

Η αρχαιότερη μνεία για κρήνη βρίσκεται στην οδύσσεια του Ομήρου, όπου για την ακρίβεια αναφέρονται δύο κρήνες- πηγές: μια στον κήπο και μια στην αυλή από όπου παίρνουν νερό οι πολίτες. Το αρχαιότερο κτίσμα πάντως χρονολογείται αρκετούς αιώνες αργότερα, γύρω στα μέσα του 7ου αιώνα π.Χ., στην Ολυμπία και ήταν διαμορφωμένο με λεοντοκρούνους. Η αρχαιότερη κρήνη στην Αθήνα ανασκάφτηκε στην Πνύκα, επίσης σε άμεση γειτνίαση με την παλιά Αγορά.

Η Πολιόχνη της Λήμνου, το παλαιότερο και σημαντικότερο αυτό μόρφωμα πρώιμης αστικοποίησης στον αιγαιακό χώρο, οφείλει την υδρευτική της αυτάρκεια στα δυο λιθεπένδυτα πηγάδια της, θαυμαστά για την 3η χιλιετία π.Χ. μνημεία οικοδομικής τέχνης και υδρομαστευτικών γνώσεων, τα οποία είχαν ανοιχθεί σε καίρια σημεία του οικιστικού ιστού, πάνω στην κεντρική οδική αρτηρία, με υποτυπώδεις πλατείες γύρω τους για την απρόσκοπτη άντληση νερού και την ανετότερη διακίνηση του κόσμου.

 Η ενετική κρήνη στην παλιά Λάρνακα

Από την μινωική Κρήτη του 16ου και του 15ου αιώνα π.Χ., και κυρίως από τα ανάκτορα Κνωσού και Ζάκρου, ξέρουμε ότι οι κρήνες οριοθετούνται πλέον με υπέργειες, κτιστές κατασκευές που στεγάζουν το αναβλύζον ύδωρ, καθώς και τις εκεί δραστηριότητες, ενώ στις μυκηναϊκές ακροπόλεις της ηπειρωτικής Ελλάδας οι κρήνες, με σημαντικότερη την Περσεία των Μυκηνών, μπορεί να είναι περίπλοκες και υπόγειες που, όπως και τα πηγάδια της Πολιόχνης, εξασφάλιζαν ύδρευση κατά τους χαλεπούς καιρούς μιας ενδεχόμενης πολιορκίας.

 Κρήνη στο χωριό Λύχνα, Λήμνου,  η τρίτη παλιότερη Κρήνη του Νησιού

Οι κρήνες διακρίνονται τυπολογικά σε δυο ομάδες:

α) Υπόστεγες κρήνες. Αρχιτεκτονικός τύπος με αρχαίες καταβολές που πλησιάζει την οικιστική αρχιτεκτονική. Ορθογώνιες στην κάτοψη, οι κρήνες έχουν χτιστές τις δύο ή τις τρεις πλευρές ενώ οι υπόλοιπες υποστηρίζονται από πεσσό ή κίονα. Η κεραμιδένια στέγη είναι μονόριχτη, δίριχτη ή τετράριχτη και φέρεται από ορατά ξύλινα ζευκτά.

β) Κρήνες με συμπαγή πρόσοψη. Απαρτίζουν την πολυαριθμότερη ομάδα. Αρχιτεκτονικά διαμορφωμένη, η πρόσοψη αναπληρώνει τον υπόστεγο χώρο. Ο κρουνός περιγράφεται συνήθως από ψηλό θυρόσχημο αρχιτεκτονικό πλαίσιο. 

Οι κρήνες, ήταν βασικό στοιχείο των οικισμών στο παρελθόν, καθώς  είχαν λύσει το πρόβληµα της ύδρευσης των τοπικών κοινωνιών. Από µια βρύση πίνουν όλοι > λεει µια παροιµία, περίτεχνες ή απλές στην κατασκευή, µε γλυπτό διάκοσµο ή απέριττες στη λειτουργική χρήση τους, αποτελούσαν µέχρι πρότινος τόπο καθηµερινής συνάντησης των κατοίκων. Οι γυναίκες ιδιαίτερα, περνούσαν εκεί χρόνο πολύ, περιµένοντας να πάρουν νερό για το σπίτι ή ασχολούµενες µε το πλύσιµο των ρούχων της οικογένειας.

 Eπιλογές, επεξεργασία, επιμέλεια δημοσιεύσεων/αναδημοσιεύσεων Πλωτίνος