Άνθρωπος, Θείο και μεταφυσική, στο έργο του Καζαντζάκη

Το κύριο θεολογικό συμπέρασμά του στην  Ασκητική, ότι δηλαδή είμαστε Σωτήρες του Θεού – Salvatores Dei, είναι εξαιρετικά ελκυστικό για να αποτελέσει την αφετηρία μιας ερμηνείας των θεολογικών του απόψεων. Η Ασκητική του Νίκου Καζαντζάκη αποτελεί τη βάση του συμπεράσματος αυτού, το οποίο βασίζεται σε μία εξελικτική και σχεσιακή αντίληψη του δεσμού του ανθρώπου με τον Θεό. Δηλαδή ο Θεός και ο κόσμος προσπαθούν συνεχώς να εξελιχθούν.

Για να το αποδείξει αυτό ο Καζαντζάκης εκλαμβάνει την εξέλιξη του ανθρώπου ως μία διαδικασία, η οποία περιλαμβάνει για τον άνθρωπο τρία χρέη και τέσσερα διανοητικά βήματα. Πρώτο χρέος του ανθρώπου είναι να χρησιμοποιήσει το μυαλό του για να κατανοήσει τον κόσμο μέσω ενός λογικού και συντακτικού σχήματος.

Το δεύτερο χρέος του είναι απέναντι στην καρδιά του, η οποία λαχταράει να διεισδύσει πίσω από τα φαινόμενα και να ενωθεί με κάτι που είναι πέρα από τη νόηση και την ύλη. 

Τρίτο χρέος είναι να προσπαθήσει να υπερβεί αυτά που έχουν να του προσφέρουν το μυαλό και η καρδιά και από τον πειρασμό που προσφέρουν και τα δύο, τον πειρασμό της ελπίδας. Ο Καζαντζάκης μας προκαλεί να αποδεχτούμε μία ριζικά μηδενιστική ιδέα, ότι τίποτα αξιόλογο δεν υπάρχει, και αφού δεχτούμε αυτή την ιδέα να τη βιώσουμε με αξιοπρέπεια και θάρρος.

Εκπληρώνοντας αυτά τα τρία χρέη, κάνουμε ένα ταξίδι αυτοσυνειδησίας, το οποίο μας δίνει την δυνατότητα να ανακαλύψουμε τη σχεσιακή φύση ενός εξελισσόμενου Θεού, τον οποίο καλούμαστε να σώσουμε. Στο πρώτο από τα τέσσερα βήματα, το οποίο μας επιτρέπει να αποκτήσουμε μία ευρύτερη άποψη για τον κόσμο μας, ακούμε μία κραυγή για βοήθεια, η οποία εκπορεύεται από τα βάθη της ψυχής μας. Αυτή η έκκληση για βοήθεια, η οποία αποτελεί σημαντικό μέρος του σχεσιακού οράματος του Καζαντζάκη είναι η κραυγή του ευάλωτου Θεού μέσα μας.

Στο δεύτερο βήμα ο Καζαντζάκης μας ζητάει να υπερβούμε το Εγώ και να ανακαλύψουμε την πνευματική, κοινωνική και ιστορική μας παράδοση. Είναι ένα είδος υπέρβασης, προκειμένου να υιοθετήσουμε ένα νέο πνεύμα συλλογικότητας. Μέρος της ζωής μας γίνεται αντιληπτό ως ταύτιση με το ευρύτερο πνεύμα της ανθρωπότητας. Το τρίτο βήμα γίνεται όταν το ταξίδι μας μάς επιτρέπει να ταυτιστούμε με την εξελικτική πορεία του κόσμου.

Ο Καζαντζάκης διατυπώνει την άποψη ότι στην καρδιά του πληθυντικού σύμπαντος υπάρχει μία ζωική ορμή, αυτή την οποία εντόπισε ο Γάλλος φιλόσοφος και δάσκαλος του Καζαντζάκη Ανρί Μπερξόν. Αυτή η ορμή μοιάζει με μια παγκόσμια συνείδηση, μια καθολική τάση του ανθρώπου και της φύσης να κάνει το μεγάλο άλμα και να ανέβει πιο ψηλά. Το τέταρτο βήμα οδηγεί σε ένα εξελικτικό θεϊσμό, στο όραμα μιας αόρατης κραυγής, η οποία διαπερνάει τη δημιουργική πορεία του Είναι.

Ο Καζαντζάκης μιλάει για την αόρατη κραυγή και εννοεί μία μεταφυσική κραυγή, η οποία πυροδοτεί την αμείλικτη σύγκρουση του πνεύματος και της ύλης μέσα μας. Στο τέταρτο βήμα ταυτιζόμαστε με τη ζωική ορμή, η οποία στρέφει ολόκληρο το σύμπαν σε νέες μορφές αισθητικής αξίας. Κάνοντας αυτό, συνειδητοποιούμε ότι μετέχουμε σε έναν συνεχή αγώνα και έσχατο χρέος μας είναι να συνεργαστούμε με τον αόρατο μαχητή.

Δίχως αμφιβολία, ο Καζαντζάκης διατυπώνει την άποψή του ότι ο Θεός εργάζεται διαρκώς μέσα στον κόσμο. Άποψή του είναι ότι δεν σώζουμε το Θεό μέσα από μία ηθική της ταπείνωσης, αλλά τον σώζουμε μέσω πνευματικής βούλησης για δύναμη, σε στενή συνεργασία με τον Θεό στην εξέλιξη της δημιουργικής πορείας του Είναι. Μέσα στον κόσμο ο Θεός εξελίσσεται· μέσα στον Θεό ο κόσμος περιέχεται.

Ο Καζαντζάκης εκφράζει μία ορθόδοξη σωτηριολογία, η οποία συνδέει τη σωτηρία μας με εκείνη του Θεού. Προάγει την πίστη ότι αποτελούμε μέρος μιας σωτηριακής ιστορικής και φυσικής διεργασίας. Καλούμαστε να υπερβούμε τους περιορισμούς της ανθρώπινης φύσης, να φτάσουμε στο μεγαλείο της ανθρώπινης αυθεντικότητας και να συμβάλουμε στην επίτευξη των στόχων του Θεού. Μία άποψη που εφαρμόζεται διαρκώς στα κείμενα του Καζαντζάκη είναι ότι ο κόσμος είναι ο στίβος στον οποίο συνεργαζόμαστε με τον Θεό, διευκολύνοντας τη δημιουργική πορεία του Είναι και εμπλουτίζοντας τη θεία εμπειρία.

Οι θεολογικές απόψεις του Καζαντζάκη προσεγγίζουν εκείνες της εξελικτικής και σχεσιακής θεολογίας, η οποία δέχεται ότι με τις πράξεις μας επηρεάζουμε τη ζωή του Θεού. Μέσω αυτής της άποψης αντιλαμβάνεται τον Θεό ως ένα δυναμικό ον, το οποίο αλλάζει διαρκώς και το οποίο σχετίζεται εγγενώς με τον κόσμο της αλλαγής. Από αυτή την άποψη ο Θεός διέπεται από τις μεταφυσικές κατηγορίες της εξέλιξης, όπως τη χρονικότητα, την κινητικότητα, την αλλαγή και την ανάπτυξη.

Η εξελικτική και σχεσιακή θεολογία αντιλαμβάνεται τον Θεό ως μία περιρρέουσα πραγματικότητα. Ο Καζαντζάκης φαίνεται να συμμερίζεται αυτή την άποψη. Ο Θεός, όπως τον παρουσιάζει ο Καζαντζάκης, παλεύει να σπάσει τα δεσμά της ύλης και ζητάει τη βοήθεια των πλασμάτων του κόσμου. Με άλλα λόγια το γίγνεσθαι του Θεού συνδέεται αναπόσπαστα με το ατομικό γίγνεσθαι των πλασμάτων του κόσμου μας. Χρέος μας, σύμφωνα με τον Κρητικό συγγραφέα, είναι να παλέψουμε με τον Θεό, έτσι ώστε ο τελευταίος να απελευθερωθεί από όλους τους περιορισμούς της θείας φύσης του. Ο Θεός, λοιπόν, επηρεάζεται από τον κόσμο και τους ανθρώπους αναζητώντας ένα είδος έντασης.

Ο Καζαντζάκης έχοντας μία θεϊστική αντίληψη για το Θεό, η οποία δίνει έμφαση στο Είναι ως αφαίρεση του γίγνεσθαι, αποφεύγει την αναγωγή κάθε ατομικής ύπαρξης στην ενδεχομενική ύπαρξη· υποστηρίζει την καθολική δημιουργικότητα ως βασική κατηγορία του γίγνεσθαι και λαμβάνει σοβαρά υπόψη του τη στοχαστικότητα και απροσδιοριστία των εξελικτικών διαδικασιών. Αναγνωρίζει πάντως ότι ο Θεός εργάζεται μέσα στον κόσμο, γιατί εκείνος είναι που μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε την ύπαρξη ενός μεγάλου φάσματος αξιών και επιθυμεί να παλέψουμε για να τις υλοποιήσουμε.

Ο Καζαντζάκης θεωρεί ότι ο Θεός και οι άνθρωποι συνεργάζονται στενά στο πλαίσιο ενός σχεσιακού κόσμου. Ακόμη θεωρεί ότι ο Θεός προνοητικά και καταδεκτικά μας θέτει στόχους και αποστολές, λαμβάνοντας υπόψη το γίγνεσθαι μας. Η Ιδέα του Καζαντζάκη για έναν εν εξελίξει Θεό, δηλαδή έναν Θεό που περιβάλλει τον κόσμο και εξελίσσεται διαρκώς, βρίσκεται και σε έργα όπως οι Αδερφοφάδες, όπου προβάλλεται προκλητικά η άποψη ότι η λύτρωση είναι ένα διαλογικό κατόρθωμα. Ο Θεός σώζει εμάς και εμείς σώζουμε τον Θεό.

Έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον για τα θέματα, την εικονοποιία και τα σύμβολα της Χριστιανικής θρησκείας. Έβλεπε τον εαυτό του στη μεθοριακή γραμμή η οποία χωρίζει την πίστη από την απιστία. Προσωπικά πιστεύω πως πάλεψε για να προσφέρει έναν τρόπο να είναι κανείς θρησκευόμενος σε έναν σχεσιακό και μεταβαλλόμενο κόσμο, βρίσκοντας νόημα σε μία εξελικτική αντίληψη του Θεού ως κινητήριας δύναμης της δημιουργικής μεταμόρφωσης. Η θεολογική σκέψη του Καζαντζάκη υπογραμμίζει τη στενή σχέση ανάμεσα στον Θεό και τη χρονικότητα. Αυτό σημαίνει πως κάθε τι που συμβαίνει στον κόσμο μας απασχολεί τον Θεό, τον επηρεάζει και συμβάλλει με κάποιο τρόπο στο γίγνεσθαι του.

Ο εξελικτικός/σχεσιακός θεϊσμός του Καζαντζάκη είναι ένας ανένδοτος αγώνας για να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο η σκοτεινή δύναμη αρπάζει τον άνθρωπο και τον τινάζει σαν ερωτευμένο, σαν δημιουργό. Αυτή η σκοτεινή δύναμη αναταράζει ακατάπαυστα τον κόσμο στον οποίο ζούμε, παρακινώντας μας να προοδεύσουμε ακόμη περισσότερο. Βαθιά θρησκευόμενος, αν και όχι απόλυτα ορθόδοξος, ο Καζαντζάκης ήταν σαφής ως προς τον τρόπο συνεργασίας μας με αυτή τη σκοτεινή δύναμη.

Εμείς οφείλουμε μελετώντας τα κείμενα του να θέσουμε τις ιδέες του σε ένα ευρύτερο θρησκευτικό πλαίσιο. Ο Καζαντζάκης απεικονίζοντας τον Θεό ως μία μαχόμενη οντότητα σε έναν κόσμο εν εξελίξει, καταφέρνει να κάνει προσιτή και προσωπική μία απόμακρη θεότητα.

Η εξελικτική και σχεσιακή Θεολογία και ο Νίκος Καζαντζάκης μαζί μάς συνιστούν μία θεολογική διάθεση, ένα θρησκευτικό όραμα για τον Θεό, ο οποίος μάχεται αποτελεσματικά σε ένα κόσμο, ο οποίος συνεχίζει να εξελίσσεται. Ο Θεός αυτός, ο οποίος παλεύει με την υλικότητα και την αμφισημία του κόσμου και μας υπενθυμίζει διαρκώς το αληθινό μας δυναμικό, αρνείται να ησυχάσει και να παραδώσει τα όπλα. Κραυγάζει όμως και μας καλεί να πάμε μπροστά, προτρέποντας μας να γίνουμε όσο πιο ανθρώπινοι μπορούμε, διευρύνοντας συνεχώς την ελευθερία και την ευημερία της ανθρωπότητας. 

Ο Θεός εμπλέκεται με πάθος στη ζωή του κόσμου αγκαλιάζοντας τη χρονικότητα και δίνοντας αξία σε όλους μας. Η ίδια η φύση του Θεού αλλά και η δράση του μάς προτρέπουν να προοδεύσουμε.

 * Του Θωμά Καραγκιοζόπουλου.  Απόφοιτος Κλασικής Φιλολογίας του Α.Π.Θ., με μεταπτυχιακό δίπλωμα στην Ιστορία της Φιλοσοφίας (ειδίκευση στον Νίκο Καζαντζάκη) στο ίδιο Πανεπιστήμιο. 

 Αναδημοσίευση από http://fractalart.gr/

  Επιλογές, επεξεργασία, επιμέλεια δημοσιεύσεων/αναδημοσιεύσεων Πλωτίνος

Μυσταγωγία- Μυθαγωγία