Η μορφή του σύγχρονου κόσμου δε διαμορφώθηκε τόσο στα πεδία των μαχών των δυο παγκοσμίων πολέμων όσο στο χώρο όπου συγκρούστηκαν οι δυο μεγάλες οικονομικές θεωρίες: Ο Φιλελευθερισμός και ο Σοσιαλισμός – Κομμουνισμός. Αυτή η σύγκρουση έχει πολλά κοινά στοιχεία με τις αντίστοιχες συγκρούσεις σε επίπεδο ιδεών, όπως του Ηράκλειτου με τον Παρμενίδη και στη συνέχεια του Πλάτωνα με τον Αριστοτέλη. Οι συγκρούσεις αυτές, αν και ήταν θεμελιακές για την ερμηνεία της βαθύτερης ουσίας του κόσμου μόνο υπόγεια και ασυνείδητα επηρέασαν τον ρουν της Ιστορίας.
Αντίθετα, η σύγκρουση ανάμεσα στον Οικονομικό Φιλελευθερισμό και το Σοσιαλισμό – Κομμουνισμό επέφερε ορατές και βίαιες αλλαγές στη ζωή των ανθρώπων, στη μορφή των κρατών –εθνών και γενικότερα του κόσμου ολόκληρου. Κι αυτό, γιατί αυτές οι δυο θεωρίες – ιδεολογίες δεν καθόρισαν μόνο τα οικονομικά δεδομένα του κόσμου αλλά επηρέασαν βαθύτατα την πολιτική, την κοινωνική διάρθρωση αλλά και την ηθική συμπεριφορά των ανθρώπων. Δεν υπάρχει τομέας στη ζωή των πολιτών που να μην σχετίζεται άμεσα ή έμμεσα με την αποδοχή της μιας ή της άλλης οικονομικής σχολής και θεωρίας, όπως αυτές προβλήθηκαν από τους οπαδούς τους.
Γεννήτορας του οικονομικού φιλελευθερισμού θεωρείται ο Άνταμ Σμιθ (1723-1790) και του Σοσιαλισμού – Κομμουνισμού ο Καρλ Μαρξ (1818-1883). Βέβαια πρόδρομοι και συνεχιστές και των δυο ρευμάτων υπήρξαν πολλοί, αλλά για λόγους σχηματικούς θα παρακολουθήσουμε την ιδεολογική σύγκρουση των δυο αυτών κορυφαίων διανοητών. Κι αυτό, γιατί η σκέψη και το έργο και των δυο σημάδεψαν ανεξίτηλα τόσο την επιστήμη όσο και την πορεία της παγκόσμιας ιστορίας. Εμβληματικά έργα των δυο αυτών διανοητών υπήρξαν: Ο «Πλούτος των Εθνών» (1776) του Άνταμ Σμιθ και το «Κεφάλαιο» (1867) του Μαρξ.
Ο Άνταμ Σμιθ δεν θεωρήθηκε μόνο σαν ο πατέρας της οικονομικής επιστήμης, αλλά και της «ελεύθερης κοινωνίας» ή του συστήματος του «Iaissez – Faire». Σύμφωνα με όσα καταγράφει ο Άνταμ Σμιθ στον «πλούτο των εθνών» ο άνθρωπος ρέπει στην επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος. Η συμπεριφορά αυτή απορρέει από την ίδια τη φύση του ανθρώπου. Αυτή η δραστηριότητα του ανθρώπου – ως φυσική εκδήλωση – όταν αφεθεί ελεύθερη από παρεμβάσεις και κοινωνικούς σχεδιασμούς, έχει ως τελικό αποτέλεσμα όχι μόνο το ατομικό κέρδος αλλά και το όφελος ολόκληρης της κοινωνίας.
Η επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος είναι αξιολογικά ουδέτερη και γι’ αυτό δεν κρίνεται ως καλή ή κακή, ηθική ή ανήθικη. Είναι μια φυσική ανάγκη γι’ αυτό και η ικανοποίησή της είναι καθ’ όλα θεμιτή και ηθική στο βαθμό βέβαια που η πραγματοποίησή της δεν προξενεί βλάβη στην κοινωνία. Αυτή η επιδίωξη του ατομικού κέρδους συνιστά ένα διαρκές κίνητρο του ανθρώπου που πυροδοτεί κάθε πράξη – συμπεριφορά του με στόχο την ολοκλήρωση (πυραμίδα του Μάσλοου). Ενδεικτικά ο Άνταμ Σμιθ επισημαίνει για τη σχέση ατομικού κέρδους και κοινωνικού συμφέροντος «Δεν οφείλουμε το δείπνο μας ούτε στη γενναιοδωρία του χασάπη, ούτε στην καλοσύνη του μπακάλη ή του φούρναρη, αλλά στην επιδίωξη του προσωπικού τους συμφέροντος».
Σύμφωνα, επίσης, με τον Άνταμ Σμιθ ο άνθρωπος κατευθύνεται από έξι βασικά κίνητρα στη ζωή του: α) την αγάπη προς τον εαυτό του, β) τη συμπάθεια προς τον άλλο, γ) την επιθυμία να είσαι ελεύθερος, δ) την αίσθηση της κατοχής περιουσίας, ε) τη συνήθεια να εργάζεται και στ) την τάση να εμπορεύεται. Με δεδομένα αυτά τα κίνητρα συμπεριφοράς από τη φύση ο άνθρωπος είναι ο καλύτερος κριτής των συμφερόντων του και θα πρέπει να είναι ελεύθερος να τα ικανοποιήσει. Υπάρχει τέτοια ισορροπία μεταξύ αυτών των κινήτρων έτσι ώστε το όφελος του κάθε ατόμου χωριστά να μη συγκρούεται με το καλό των άλλων, αλλά αντίθετα να προκύπτει το γενικό καλό.
Σημαντική παράμετρος των θεωριών του Άνταμ Σμίθ είναι και η θέση του περί ύπαρξης της «αοράτου χειρός». Η «αόρατος χειρ» δεν είναι κάποιος έξωθεν μηχανισμός αλλά η ίδια η φύση του ανθρώπου. Είναι, δηλαδή, η απολύτως φυσική τάση – επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος, η ενδότερη επιθυμία του ανθρώπου για κοινωνική ανέλιξη που συνιστά το βασικό κίνητρο της δράσης του. Βέβαια, η φύση προίκισε τον άνθρωπο με αρκετές ικανότητες και συναισθήματα. Τέτοια είναι η λογική, η φαντασία, η ανθρωπιά και η συμπόνια προς τον πλησίον αλλά και ιδιοτέλεια και αγάπη για τον εαυτό του και μια διακαή επιθυμία για ελευθερία και ιδιοκτησία. Ίσως η «αόρατος χειρ» να είναι το άλλο όνομα της κοινωνικής και οικονομικής «αυτορρύθμισης» που συνιστά και το υπόβαθρο της αγοράς.
Στην αντίπερα όχθη, αναπτύχθηκαν οι θέσεις του Καρλ Μάρξ που στην «αόρατο χείρα» του Άνταμ Σμίθ αντέταξε τον πρωταγωνιστικό ρόλο των «παραγωγικών δυνάμεων». Βασική θέση του Μάρξ όπως αυτή διατυπώνεται σε όλα τα έργα του και κατεξοχήν στο «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» η ανάγκη κατάργησης της ατομικής ιδιοκτησίας και κρατικοποίησης των μέσων παραγωγής «οι κομμουνιστές μπορούν να συνοψίσουν τη θεωρία τους σε αυτή τη μοναδική διατύπωση: κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας». Για τον εισηγητή του σοσιαλιστικού οράματος και της δίκαιης κατανομής του πλούτου αναγκαία κρίνεται η ανάληψη της εξουσίας από τους εργάτες – έστω και με βίαιο τρόπο – προτείνοντας τη «δικτατορία του προλεταριάτου».
Για το Μάρξ το κοινωνικό συμφέρον υπερέχει αξιολογικά του ατομικού συμφέροντος. Ο ατομικισμός ως παρενέργεια της εγωιστικής φύσης του ανθρώπου (που τον πυροδοτεί και η ελευθερία της αγοράς) πρέπει να υποχωρήσει μπροστά στη δύναμη της κοινωνικής συνείδησης και προσφοράς. Η κομμουνιστική θεωρία προβάλλει με έμφαση τον καταλυτικό ρόλο του οικονομικού παράγοντα (βάση οικοδομήματος) που επηρεάζει και διαμορφώνει το εποικοδόμημα στο οποίο βρίσκονται η μορφή του πολιτεύματος, οι πνευματικές αναζητήσεις, η τέχνη, η ιδεολογία, η θρησκεία και ένα άλλο πλήθος στοιχείων που συνθέτουν το κοινωνικό οικοδόμημα. Οι ιδέες του Μάρξ βρήκαν έκφραση και εφαρμογή με την επικράτηση του κομμουνισμού στη Σοβιετική Ένωση μέσα από την Οκτωβριανή επανάσταση του 1917 (Λένιν).
Ωστόσο, η κατάρρευση του κομμουνισμού – ως εφαρμοσμένη θεωρία – έφερε στην επιφάνεια τη σύγκρουση του Άνταμ Σμιθ με το Μάρξ και το ερώτημα «ποιος τελικά δικαιώθηκε» από την ιστορία. Ο Φουκουγιάμα μίλησε για το «τέλος των ιδεολογιών» και διατυμπάνισε την κυριαρχία του καπιταλισμού και της δημοκρατίας σε παγκόσμιο επίπεδο.
Η ελευθερία της αγοράς, όμως, και η «αόρατος χειρ» γέννησαν τέρατα όπως την εμπορευματοποίηση των πάντων και την άκριτη υποταγή στη θεά της κατανάλωσης και του απάνθρωπου ανταγωνισμού.
Χρειαζόμαστε μια άλλη κοινωνία δομημένη όχι στους νόμους της αγοράς αλλά στις ανάγκες – ιδιαιτερότητες του ανθρώπου. Το σύνθημα «ο άνθρωπος πάνω από τα κέρδη» μπορεί να αποτελέσει μια νέα αρχή και ενατένιση του κόσμου ως ολότητας.
Επιμύθιο: Οι μεγάλες συγκρούσεις φαινομενικά τελειώνουν με κάποιο νικητή. Στην ουσία συνεχίζονται και σήμερα με διαφορετικούς αντιπάλους και με διαφορετική ένταση.
Η σύγκρουση Μαρξ – Σμιθ μπορεί να τέλειωσε – αν τελείωσε – με νικητή τον Σμιθ (κατάρρευση κομμουνισμού – κυριαρχία του καπιταλισμού). Ο Σμιθ κέρδισε τις μάχες. Τον πόλεμο όμως;
Ποιος μπορεί με βεβαιότητα να υποστηρίξει πως στη διαπάλη Ηράκλειτου – Παρμενίδη υπήρξε νικητής; Τα ερωτήματα που αναδείχτηκαν απ’ αυτή τη σύγκρουση παραμένουν ακόμη αναπάντητα.
Η ρήξη του μαθητή (Αριστοτέλη) με το δάσκαλό του (Πλάτωνα) δεν καθόρισε μόνο την πορεία της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας αλλά και της παγκόσμιας.
Εξάλλου δεν είναι τυχαίο πως ο Μαρξ έλαβε τον τίτλο του διδάκτορα χάρη στη διατριβή του (1841) με τίτλο «Διαφορά μεταξύ της φιλοσοφίας του Δημόκριτου και του Επίκουρου».
Η περίφημη «πάλη των τάξεων» και η Ταξική Αλληλεγγύη ή ο Διεθνισμός (Μαρξ) ενώ συνιστούν αντίπαλα δέη σε ένα άλλο επίπεδο ισορροπούν και πυροδοτούν την κίνηση και την αλλαγή των κοινωνιών. Πόσο κοντά, όλα αυτά βρίσκονται στην «Παλίντονο Αρμονία» (σύνθεση αντιθέτων) του Ηράκλειτου.
Αλλά και ο ίδιος ο Άνταμ Σμιθ στις οικονομικές του αναλύσεις και προτάσεις χρησιμοποίησε ανάλογες σκέψεις του Αριστοτέλη και κατεξοχήν του Ξενοφώντα από το έργο του «Οικονομικός».
Η αρχαία ελληνική μυθολογία και φιλοσοφική σκέψη λειτουργούν ως θερμοκήπιο μέσα στο οποίο επωάζονται όλες οι παραδοσιακές και σύγχρονες θεωρίες για κάθε τομέα του επιστητού.
Του συνεργάτη της Μυσταγωγίας – Μυθαγωγίας,
Ηλία Γιαννακόπουλου, Φιλόλογου. E-mail:
iliasgia53@gmail.com
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου