Ο άνθρωπος είναι μικρογραφία της φύσης, Giordano Bruno

 

«Η φύση είναι ο θεός στα πράγματα»

Τζιορντάνο Μπρούνο

Για τους σύγχρονους αποτελεί ένα «μάρτυρα της επιστήμης», μιας και το 1600 οδηγήθηκε στην πυρά έπειτα από εντολή της Ιεράς Εξέτασης. Η φιλοσοφική σκέψη του Τζορντάνο Μπρούνο επηρέασε βαθύτατα τους αναγεννησιακούς φιλοσόφους και επιστήμονες, ενώ οι αστροφυσικοί τον θεωρούν ιδρυτή της Αστροβιολογίας! Πώς θα αντιδρούσατε όμως αν μαθαίνατε ότι ο Ιταλός φιλόσοφος είχε ταυτόχρονα στενότατες σχέσεις με το πεδίο που σήμερα αποκαλούμε φυσική μαγεία;

Κύριο γνώρισμα της φιλοσοφίας της Αναγέννησης στάθηκε η ποικιλία των φιλοσοφικών συστημάτων που περιέλαβε στους κόλπους της: οι φιλόσοφοι της Αναγέννησης εκδήλωναν το ενδιαφέρον τους για τις ιδέες των εκπροσώπων του νεοπλατωνισμού, τις απόψεις του Επίκουρου, τη διδασκαλία της στωικής φιλοσοφίας, τις αντιλήψεις του Λουκρήτιου και του Κικέρωνα. Ακόμη και η διδασκαλία του Αριστοτέλη, η οποία γενικώς απορρίφθηκε, συνέχιζε να καλλιεργείται στη σχολή της Πάδοβα.

Οι Ιταλοί που συμμετείχαν σε αυτή την προσπάθεια αναγέννησης δίνουν μεγάλη αξία στη φυσική και γήινη ζωή και είναι διαποτισμένοι από το διονυσιακό πνεύμα. Το ενδιαφέρον των φιλοσόφων στρέφεται στη μελέτη της φύσης, η οποία δεν βασίζεται στην αυθεντία του Αριστοτέλη, αλλά έχει ως οδηγό της τη διανόηση του Πλάτωνα, χάρη στην αποφασιστική συμβολή της Ακαδημίας της Φλωρεντίας, η οποία ιδρύθηκε από τον Κόζιμο των Μεδίκων το 15ο αιώνα. Ο Κόζιμο ανέθεσε τη διεύθυνση της Ακαδημίας στον Φιτσίνο, ο οποίος μετέφρασε στα λατινικά έργα του Πλάτωνα και του Πλωτίνου, καθώς και τα ερμαϊκά κείμενα.

Το νεοπλατωνικό ρεύμα που αναπτύχθηκε στη Φλωρεντία, η δημοσίευση των συγγραμμάτων του Ιάμβλιχου σχετικά με τα μυστήρια της Αιγύπτου, οι εργασίες του Πίκο ντέλα Μιράντολα για την εβραϊκή Καμπάλα, οι αναφορές του Palingenius για επαφές με ευλογημένα πνεύματα, η απόκρυφη φιλοσοφία του Αγρίππα, καθώς και η ανεκτικότητα απέναντι στις άλλες θρησκείες, όπως τη χριστιανική και τη μωαμεθανική, προετοιμάζουν το έδαφος για τον Τζορντάνο Μπρούνο.

Οι βάσεις της φιλοσοφίας του επιστήμονα

Η φιλοσοφία του Τζορντάνο Μπρούνο (1548-1600) περιστρέφεται γύρω από τρία βασικά κέντρα: το Εν, τον κόσμο και τον άνθρωπο. 

Το Εν για τον Μπρούνο είναι ακίνητο, άπειρο, χωρίς τέλος και όρια. Δεν μετακινείται, δεν πολλαπλασιάζεται, δεν φθείρεται και δεν μεταβάλλεται – δεν είναι ούτε ύλη ούτε μορφή· δεν μπορεί να μετρηθεί ή να συγκριθεί. Όλα όσα έχουν υπόσταση στο άπειρο έχουν ασήμαντες διαφορές μεταξύ τους.

Το Εν είναι αιώνιο, ενώ οτιδήποτε άλλο είναι προσωρινό. Ως απλό και αδιαίρετο, γεμίζει όλα τα πράγματα και κατοικεί σε όλα τα μέρη του Σύμπαντος. Ως προς τις κοσμολογικές αντιλήψεις του, ο Μπρούνο επηρεάστηκε από τον Κοπέρνικο και τον Νικόλαο Κουσανό. Ο πρώτος, στο έργο του “De revolutionibus orbium celestium”, ανέπτυξε ένα σύστημα βάσει του οποίου η Γη και ο Ήλιος άλλαξαν τις παλιές τους θέσεις, έτσι ώστε η Γη πλέον να κινείται γύρω από έναν ακίνητο Ήλιο.

Ο δεύτερος αναφέρθηκε σε ένα άπειρο Σύμπαν το οποίο δεν έχει κέντρο. Ως εκ τούτου, ανατράπηκε η άποψη που είχαν διατυπώσει πρώτα ο Αριστοτέλης και στη συνέχεια ο Πτολεμαίος, ότι δηλαδή η Γη είναι το κέντρο του κόσμου γύρω από το οποίο περιστρέφονταν ο Ήλιος και τα άλλα ουράνια σώματα. Η εικόνα που είχαν ο Αριστοτέλης και ο Πτολεμαίος για το Σύμπαν ήταν η μορφή ενός κλειστού συστήματος που είχε περατά όρια ή σύνορα.

Αντίθετα, για τον Μπρούνο η πραγματικότητα είναι διαφορετική. Το Σύμπαν είναι ανοικτό, απέραντο, χωρίς κανένα κεντρικό σύστημα αναφοράς. Στα έργα του “La Cena de le Ceneri” και “De L’infinito”, θεωρεί τον κόσμο άπειρο, συνεπώς, δεν υπάρχει κανένα σώμα στο κέντρο ή στο άκρο ή ανάμεσά τους. Μπορούμε απλώς να κάνουμε λόγο για σχέσεις ορισμένων σωμάτων με άλλα σώματα. Μέσα στο άπειρο Σύμπαν υπάρχουν άπειροι ήλιοι και πλανήτες. Δίκαια λοιπόν θεωρείται ο εκπρόσωπος της θεωρίας ενός αποκεντρωμένου και άπειρα κατοικημένου Σύμπαντος. Επηρεασμένος από τον Πλάτωνα, υποστήριξε ότι ο κόσμος που βλέπουμε δεν είναι ο πραγματικός. Αυτό που αντικρίζουμε είναι οι σκιές της πραγματικότητας, οι σκιές των ιδεών.

Ο μαγικοθρησκευτικός δρόμος που προτείνει ο Μπρούνο, ο οποίος θα οδηγήσει τον άνθρωπο από το σκοτάδι στο ηλιακό φως, θυμίζει πολύ το δρόμο που προτείνει ο Πλάτων στην Πολιτεία (514α & 517α) για να βγει ο δεσμώτης από τη σπηλιά.

 

Η παγκόσμια ψυχή

Ο Μπρούνο δέχεται ότι ο κόσμος είναι έμψυχος και ότι υπάρχει μια μορφική αρχή, η παγκόσμια ψυχή, η οποία δίνει ψυχή και ζωή σε όλα τα μέρη του Σύμπαντος. Η ψυχή του Σύμπαντος είναι ταυτόχρονα αρχή και αιτία των φυσικών πραγμάτων. Όταν εμψυχώνει, απλώνεται στα μορφικά μέρη του Σύμπαντος, όταν όμως διευθύνει και κυβερνά, δεν είναι αρχή αλλά αιτία. Έχει τον έλεγχο των σύνθετων πραγμάτων και καθορίζει τη σταθερότητα των μερών. Είναι μία, αλλά μπορεί να διαμορφώσει διάφορα σχήματα – γεμίζει όλα τα πράγματα, όχι όμως κατά τον ίδιο τρόπο. Για να εξηγήσει τη δυνατότητα της παγκόσμιας ψυχής να είναι πανταχού παρούσα μέσα στο όλον και μέσα σε κάθε μέρος του, την παρομοιάζει με μια φωνή η οποία ακούγεται σε ολόκληρο το δωμάτιο αλλά και σε κάθε μέρος του ξεχωριστά.

Η παγκόσμια ψυχή δεν είναι αδιαίρετη όπως ένα σημείο, αλλά κατά κάποιον τρόπο απλώνεται, όπως η φωνή, σε όλα τα μέρη του Σύμπαντος και τα περιβάλλει. Στη διαμόρφωση της άποψής του για την παγκόσμια ψυχή επηρεάστηκε και από τον Φιτσίνο. Η παγκόσμια ψυχή συνδέει το σώμα με το πνεύμα. Όπως στον κόσμο υπάρχουν δύο ριζικά διαφορετικές οντότητες, η κοσμική ψυχή και το κοσμικό σώμα, που συνδέονται με το κοσμικό πνεύμα, έτσι και στον άνθρωπο το σώμα του και η ψυχή του επικοινωνούν χάρη σε μια τρίτη οντότητα, το πνεύμα του.

 

Η μαγική σύνδεση με το Σύμπαν

Ο άνθρωπος είναι για τον Μπρούνο η μικρογραφία της φύσης, ο μικρόκοσμος που αναπαριστά το μακρόκοσμο του Σύμπαντος. Έτσι, ο άνθρωπος είναι σε θέση να γνωρίσει τη φύση με άμεσο, ενορατικό, εσωτερικό τρόπο και όχι μέσα από την εξωτερική θεώρηση των πραγμάτων. Στο έργο του “Spaccio de la bestia trionfante”, εξηγεί ότι σε κάθε άνθρωπο αντανακλάται ο κόσμος, το Σύμπαν. Κάθε μετασχηματισμός που συντελείται στον ουρανό έχει συνέπειες στην προσωπικότητα του ανθρώπου.

Η μαγική αντίληψη, η μνήμη και η φαντασία είναι οι γέφυρες που συνδέουν τον άνθρωπο με τον κόσμο και τη θεότητα. Η συνέχεια μεταξύ του ενός, του απόλυτου και του ανθρώπου εξασφαλίζεται με τη μεσολάβηση της ψυχής. Με βάση την αρχή της συνέχειας, ανάμεσα σε δύο ακραίους όρους παρεμβάλλεται πάντα ένας τρίτος, ενδιάμεσος όρος που λειτουργεί ως συνδετικός κρίκος βάσει του οποίου εξασφαλίζεται η συνέχεια στο Σύμπαν.

Η μελέτη του φυσικού κόσμου κατά τον Μπρούνο αποτελεί την αληθινή μορφή φιλοσοφίας που είναι ικανή να μας αποκαλύψει τα μυστικά του Σύμπαντος και να μας εξασφαλίσει έγκυρη γνώση. Όπως και ο Φιτσίνο, έτσι και ο Μπρούνο πιστεύει ότι ο άνθρωπος δεν ερμηνεύει απλώς τον κόσμο, αλλά έχει τη δυνατότητα να παρεμβαίνει στη φύση και να επηρεάζει τη συμπεριφορά της για το καλό του ανθρώπινου γένους.

Η ύλη είναι εκείνη που εμπεριέχει τις μορφές και τις περιπλέκει. Ο καλύτερος αυτός γονέας, γεννήτορας και μητέρα των φυσικών πραγμάτων είναι, επομένως, θείο πράγμα. Η ύλη δεν επιθυμεί τη μορφή για τη διατήρησή της, εφόσον το φθαρτό δεν διατηρεί το αιώνιο. Επιπλέον, η ύλη έχει όλα όσα είχε πριν βρεθεί η μορφή και μπορεί ακόμη να έχει και άλλες μορφές. Ολόκληρη η φιλοσοφία του Μπρούνο αναπτύσσεται άρα γύρω από την ιδέα ενός νου που απελευθερώνει τον άνθρωπο από κάθε μορφή υποδούλωσης.

 Ο Μπρούνο και η μαγεία

Με δεδομένη την ανάπτυξη της μαγείας την περίοδο της Αναγέννησης, δεν πρέπει να εκπλήσσει το γεγονός ότι ο Τζιορντάνο Μπρούνο από πολύ νωρίς ενδιαφέρθηκε γι’ αυτήν. Ήδη σε ένα από τα πρώτα του έργα, το “De umbris idearum”, επιχειρεί να θεμελιώσει την τέχνη της μνήμης πάνω σε ένα πλήθος εικόνων, οι οποίες αναπαριστούν την ιστορία των διαφόρων πολιτισμών της ανθρωπότητας καθώς και του Σύμπαντος. Όταν κάποιος βλέπει αυτές τις εικόνες, ανακαλεί στη μνήμη του την εξέλιξη της ανθρωπότητας και τη δημιουργία του Σύμπαντος.

Έτσι, η συνείδηση ακολουθεί μια ανοδική πορεία και περνά από μια κατάσταση θεωρητικά κατώτερη σε μια ανώτερη. Στο “De la causa, principio e Uno”, συνέλαβε μια νέα θεώρηση της θεότητας, άκρως αντιχριστιανική και ολοκληρωτικά μεταφυσική και μαγική. Εδώ υποστηρίζει ότι η θεότητα ενυπάρχει στον καθένα μας και στον πλανήτη μας, όπως ακριβώς ενυπάρχει στα ουράνια σώματα. Για το λόγο αυτό ο άνθρωπος μπορεί να αντιληφθεί τους νόμους που διέπουν τη φύση και να απελευθερωθεί από το φόβο των άγριων θεοτήτων που κυβερνούν το Σύμπαν.

Στο “De rerum principiis”, γίνεται ακόμη πιο συγκεκριμένος και αναφέρεται στα ουράνια σώματα. Απορρίπτει την αξία των σωμάτων αυτών και ασκεί δριμύτατη κριτική στα αστρολογικά βιβλία. Εξαιτίας της λαθεμένης ταύτισης των πλανητών με τα ουράνια σώματα, έχει προκληθεί σύγχυση. Η φθορά που έχουν υποστεί οι μαγικές τέχνες οφείλεται στην εξάπλωση της πλάνης αλλά και στην επιθυμία να κρατηθούν τα μυστικά των τεχνών μακριά από τους αδαείς. Γι’ αυτό η πλανητική αστρολογία χρειάζεται ανανέωση.

Στα τρία επόμενα έργα του ο Μπρούνο φαίνεται να έχει εμβαθύνει ακόμη περισσότερο στη μαγεία. Στο πρώτο, το “De magia”, δείχνει στον άνθρωπο το δρόμο για να ενωθεί με το Σύμπαν και τους θεούς και να φτάσει στην αληθινή γνώση. Στο δεύτερο, το “Theses de magia”, παρουσιάζει τα δύο είδη τα ανθρωπότητας, ένα ανώτερο και ένα κατώτερο, τα οποία διακρίνονται από την ικανότητά τους να ελέγχουν τις διαδικασίες της συνείδησης με τη βοήθεια της μαγείας. Τέλος, στο “De magia mathematica”, απορρίπτει τον παραδοσιακό ρόλο που δίνεται στην παγκόσμια ψυχή και στα άστρα και καλεί όλους να ερευνήσουν τον τρόπο με τον οποίο αλληλοεπηρεάζονται διαφορετικά είδη.

Έργο της ίδιας περιόδου αποτελεί και το “De vinculis in genere”, όπου ο Μπρούνο παραθέτει το πλέγμα των δεσμεύσεων που καλύπτει το Σύμπαν και αποτελείται από τον Θεό, τη φύση και το πεπρωμένο. Ο ρόλος του μάγου έγκειται, εν ολίγοις, στην ικανότητά του να εφαρμόζει ένα σύνολο μαγικών δεσμών κι να ενώνει τον εαυτό του με τους ανθρώπους.

Η Αναγέννηση των μάγων

Κατά την Αναγέννηση η μαγεία αποκτά ξεχωριστή θέση στον κόσμο της διανόησης, χάρη στην έκδοση των Χαλδαϊκών Χρησμών (συλλογή ανατολίτικων αποφθεγμάτων, στην οποία περιλαμβάνονται τόσο πυθαγόρεια όσο και πλατωνικά στοιχεία), των ερμαϊκών κειμένων και του συγγραφικού έργου του Πλωτίνου στα λατινικά. Την περίοδο αυτή δημιουργείται ένας νέος τύπος διανοούμενου, ο μάγος, που δεν είναι παρά ο σοφός που δρα. Αποστολή του δεν είναι απλώς να διερευνήσει τη φύση και να επισημάνει τις άδηλες δυνάμεις της, αλλά να προσπαθήσει να τις χειριστεί με τρόπο μαγικό, ώστε να τις αξιοποιήσει προς όφελος του ανθρώπινου γένους.

Το είδος αυτό της μαγείας, της καλούμενης φυσικής μαγείας, αποσκοπεί στην αξιοποίηση των άδηλων δυνάμεων του φυσικού κόσμου προς όφελος του ανθρώπου και δεν πρέπει να συγχέεται με τη μαύρη μαγεία, σκοπός των εκπροσώπων της οποίας είναι να χειριστούν τις υπερφυσικές δυνάμεις ώστε να προκαλέσουν βλάβη στους συνανθρώπους τους.

Ο όρος έφτασε στο ζενίθ του σε συνδυασμό με το θαυμασμό για την αρχαιότητα και το νεοπλατωνισμό. Ο Κορνήλιος Αγρίππας έφερε τη μαγεία και την αστρολογία στο χώρο της επιστήμης, ενώ ο Παράκελσος, ένας από τους πατέρες της σύγχρονης χημείας, απομακρύνθηκε από την αλχημεία. Ο Μαρσίλιο Φιτσίνο αναφέρθηκε στη magia naturalis με θετικό τρόπο, αντικαθιστώντας στο σύστημα της μαγείας του τις δαιμονικές δυνάμεις από αστρολογικές και πλανητικές πράξεις. Με τη vis imaginative ο μάγος μπορούσε να ελέγξει τις δυνάμεις αυτές και να τις εκφράσει στην τέχνη με τη βοήθεια φυλαχτών, στη ρητορική και την ποίηση με μαγικές ρήσεις, στη μουσική με το ρυθμό. Με τον τρόπο αυτόν μπορούσε να επηρεάσει την ψυχή, τη δική του και των άλλων, αλλά και τα άψυχα αντικείμενα, περιορίζοντας τον εαυτό του στο υλικό Σύμπαν και αποκλείοντας τη χριστιανική και αγγελική ιεραρχία από το μαγικό του σύστημα.

Σημείωση:

Το κείμενο αυτό αποτελεί την εισαγωγή του βιβλίου «Giordano Bruno: Περί μαγείας», που κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις «Εξάντας».