Φως και σκιά: Σκιάς όναρ άνθρωπος».

«Υπάρχει βαθιά σκιά εκεί όπου υπάρχει πολύ φως» (Γκαίτε).

            Ανιχνεύοντας τη βαθύτερη ουσία της πραγματικότητας και διερευνώντας τα μυστικά δώματά της εύκολα διαπιστώνουμε τα ζεύγη των αντιθέτων που τη συνθέτουν. Μερικά από αυτά είναι εμφανή και άλλα δυσδιάκριτα ή αφανή. Ζεύγη που διαχέονται σε όλα τα επίπεδα  της υλικής,  πνευματικής,  ψυχοσυναισθηματικής, κοινωνικής και ηθικής πραγματικότητας: Τέτοια ζεύγη είναι: Ζωή-Θάνατος, Ύλη-Πνεύμα, Καλό-κακό, Ωραίο-Άσχημο, Ελευθερία-Δουλεία, Χαρά-Λύπη, Προοδευτικός-Συντηρητικός, Εγώ-Εμείς, Ανατολή-Δύση, Κρύο-Ζέστη, Μέρα-Νύχτα….

            Κυρίαρχη θέση στη δημιουργία αντιθετικών ζευγών κατέχει και το φως. Αυτό είτε ως έννοια είτε με την επιστημονική του εκδοχή αντιπαρατίθεται με το σκοτάδι, το έρεβος, το ζόφο, τη σκιά. Υπάρχουν τα αυτόφωτα ουράνια σώματα (ήλιος…) όπως και τα ετερόφωτα (σελήνη……) Μιλάμε για αυτόφωτους ανθρώπους (οι χαρισματικοί  που εκπέμπουν δικό τους φως) αλλά και για ετερόφωτους (είναι αυτοί που δεν έχουν δικό τους φως αλλά φωτίζονται και φωτίζουν με φως που παίρνουν από αλλού.)

            «Όταν ο ήλιος του πολιτισμού είναι χαμηλά στον ορίζοντα, ακόμα και οι νάνοι ρίχνουν μεγάλες σκιές» ( Καρλ Κράους).

            Το φως και το σκοτάδι έχουν ταυτιστεί με αντίστοιχες ιστορικές περιόδους. Ο μεσαίωνας (5^ος-15ος αιώνας μ.Χ.) παραπέμπει σε σκοτεινούς χρόνους, όπου κυριαρχούσε η αμάθεια, οι προλήψεις και η παρακμή. Είναι οι αιώνες του πνευματικού σκοταδισμού και του ανορθολογισμού. Αντίθετα, η Αναγέννηση και ο Διαφωτισμός έχουν ταυτιστεί με το φως, αφού άκμασαν οι επιστήμες και στην ερμηνεία των φαινομένων κυριάρχησε η λογική εξήγηση και η απόδειξη (ορθολογισμός).

α. Το Φως και η Αλήθεια

            Μεταφορικά το φως βαδίζει παράλληλα με την αλήθεια. Οι ζηλωτές της αλήθειας-σε όλες τις αποχρώσεις της-στοχεύουν στην αποκάλυψή της και στο εκτυφλωτικό της φως. Γνωστή εξάλλου είναι η φράση «να λάμψει η αλήθεια» ή «όλα στο φως». Αντίθετα το ψέμα γειτνιάζει με το σκοτάδι και το κρυφό. Όσοι χρησιμοποιούν το ψέμα στοχεύουν στην απόκρυψη κάποιων στοιχείων με ιδιοτελή κίνητρα. Επειδή το φως αποκαλύπτει και καθιστά εμφανείς όλες τις πλευρές της πραγματικότητας, φοβίζει τους ανθρώπους και ιδιαίτερα εκείνους που γαλουχήθηκαν στην πλάνη, στις ψευδαισθήσεις και στη μονομερή θέαση της πραγματικότητας.

            Ο Καμύ διακήρυξε πως «η αλήθεια όπως και το φως, τυφλώνει». Για αυτό πολλοί αποφεύγουν το φως και την αλήθεια. Είναι αυτοί που δεν θέλουν να αντιμετωπίσουν την πραγματικότητα όπως ακριβώς είναι, αλλά μέσα από τους παραμορφωτικούς φακούς των δογμάτων και των διαφόρων ιδεολογικών.

β. Το σπήλαιο του Πλάτωνα

            Ο Πλάτωνας αποτύπωσε με ενάργεια και διεισδυτικότητα τη σχέση του ανθρώπου με το φως που είναι ταυτισμένο με την αλήθεια. Οι δεσμώτες-στο μύθο του σπηλαίου-οχυρωμένοι στο δικό τους σύμπαν (σκιές, σκοτάδι…) φοβούνται να αντικρίσουν το φως του ήλιου (αλήθεια). Οι δεσμώτες είναι οι ακαλλιέργητοι και οι υποτακτικοί που ζουν με το φόβο της αποκάλυψης της πλάνης τους. Το φως το αντιπροσωπεύουν οι πνευματικοί άνθρωποι που είναι ταγμένοι να αφυπνίσουν τους συνανθρώπους τους (δεσμώτες) και όχι να ασκήσουν την εξουσία τους στους ακαλλιέργητους.

            Τη σχέση της αλήθειας με το φως διατύπωσε και ο Μένανδρος με το αποφθεγματικό «Άγει δε προς φως την αλήθεια χρόνος». Αλλά και ο Χριστός πρόβαλε εμφαντικά τη σχέση του φωτός με την αλήθεια και την ίδια τη ζωή. «Εγώ ειμί το φως του κόσμου. Ο ακολουθών εμοί ου μη περιπατήση εν τη σκοτία, αλλ’ έξει το φως της ζωής» (Κατά Ιωάννη, Κεφ Η- ΙΖ).

γ. Άνθρωπος και Σκιά

            Εκείνη, όμως, η σχέση του φωτός που προκαλεί το ενδιαφέρον του ανθρώπου είναι αυτή με τη σκιά. Βαδίζουν παράλληλα, αφού η σκιά προϋποθέτει το φως και ταυτόχρονα αισθητοποιεί την απουσία του στο «σώμα» της. Στο σώμα της σκιάς ενυπάρχει εκείνο το κομμάτι του όντος που δεν φωτίζεται. Κάθε τι που υφίσταται ως υλική οντότητα έχει και τη σκιά του στο βαθμό που φωτίζεται. Το μηδέν, το κενό, το άυλο δεν παράγουν σκιά και ούτε αναγνωρίζονται από τη σκιά τους.

            Το φως έχει ταυτιστεί με τη ζωή και με κάθε πηγή ενέργειας και δύναμης. Αντίθετα, η σκιά έχει δαιμονοποιηθεί και ταυτίστηκε με το θάνατο, τον Άδη και το κακό. Προκαλεί δέος, φόβο και τρόμο. Από τη φύση της η σκιά έχει ένα μυστηριακό χαρακτήρα γι’ αυτό και προκαλεί ανάμεικτα και περίεργα συναισθήματα στον άνθρωπο. Στην προσπάθειά μας να την ορίσουμε εννοιολογικά την αντιμετωπίζουμε ως κάτι που υφίσταται υλικά, τη στιγμή που δεν εμπίπτει στην κατηγορία των πραγμάτων που έχουν υλική ύπαρξη. Η σκιά, δηλαδή, είναι ταυτισμένη με την υλική οντότητα χωρίς να ταυτίζεται σημασιολογικά με αυτή. Για τη δημιουργία της σκιάς ισχύει το σχήμα: Φως-ον-σκιά.

            Ωστόσο στενή είναι η σχέση της σκιάς με τον άνθρωπο. Μεταφορικά υποδηλώνει το εφήμερο, τη ματαιότητα και το ευμετάβλητο της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο Πίνδαρος χαρακτήρισε τον άνθρωπο ως όνειρο σκιάς «επάμεροι˙ τι δε τις; τί δ’ ού τις; σκιάς όναρ άνθρωπος…» (εφήμεροι, τι είναι κανείς και τί δεν είναι; Ίσκιος ονείρου ο άνθρωπος). Η θέση αυτή συμπληρώνει τη θέση του Ομήρου για την περατότητα της ανθρώπινης ζωής «οίη περ φύλλων γενεή, τοίη δε και ανδρών…» (Και των θνητών η γενεά των φύλλων ομοιάζει).

            Αλλά και στις διανθρώπινες σχέσεις και δημόσιες υποθέσεις χρησιμοποιείται μεταφορικά η έννοια της σκιάς, εκφράζοντας την απουσία ή την ανάγκη φωτός και διαφάνειας. «Τις σχέσεις μας σκιάζει μία παλιά σύγκρουση» ή «η κυβέρνηση δεσμεύεται να ρίξει άπλετο φως στην υπόθεση για να μην υπάρχουν σκιές που μπορούν να δημιουργήσουν ένα κλίμα δυσπιστίας…»

            Εξίσου γνωστή και η αφοριστική φράση «η σκιά είναι μία ένδειξη του ότι υπάρχω». Υπερβαίνοντας το Καρτεσιανό «cogito, ergo sum» για πολλούς η σκιά είναι δηλωτικό της ύπαρξης, της κίνησης, της ζωής και γενικά της ενότητας του ανθρώπινου όντος.

            Η «σκιά, λοιπόν, μας ακολουθεί παντού» ως ακοίμητος φρουρός και βεβαιώνει την παρουσία μας. Μας δεσμεύει, μας ελέγχει αλλά και μας απελευθερώνει από τις δεσμεύσεις της ύλης. Πολλές φορές μας φοβίζει αλλά και μας ενθαρρύνει, γιατί σύμφωνα και με την λαϊκή ρήση «Μη φοβάσαι τις σκιές˙ είναι απόδειξη πως υπάρχει φως».

            Όταν πεθαίνουμε, πεθαίνει κι αυτή μαζί μας. Πολλές φορές, όμως, η σκιά μας πλανάται σε χώρους οικείους αλλά και στη συνείδηση ή στη μνήμη των ανθρώπων που μας αγάπησαν πολλοί ή μας μίσησαν.

            Η σκιά τον «απόντων» άλλοτε ανακουφίζει την ψυχή μας κι άλλοτε μας τραυματίζει συναισθηματικά.

            «Πάντα εμείς το φως και η σκιά…

            Πάντα εσύ το πέτρινο άγαλμα

            και πάντα εγώ η σκιά που μεγαλώνει» (Οδ. Ελύτης)._

Του συνεργάτη της Μυσταγωγίας – Μυθαγωγίας, Ηλία Γιαννακόπουλου, Φιλόλογου. E-mail: iliasgia53@gmail.com

Επιλογές, επεξεργασία, επιμέλεια δημοσιεύσεων/αναδημοσιεύσεων Πλωτίνος

Μυσταγωγία- Μυθαγωγία