Η πούλια και ο Αυγερινός αποσυμβολισμός - ψυχολογική προσέγγιση

Το ουράνιο στερέωμα είναι από μόνο του το πιο μαγικό παραμύθι τούτου του κόσμου!

Όλοι ,μικροί μεγάλοι ας πατάμε στη γη ,διψάμε για ουρανό [1]  και συχνά καταφεύγουμε στην παραμυθία του! Ποιος γονέας  δεν έχει υψώσει το βλέμμα , το χέρι του προς τον ουρανό  για να κοινωνήσει στο παιδί του τη μαγεία των άστρων! Γήινοι γεννήτορες παίρνουμε τη σειρά μας σε αυτή την αέναη  «διαδοχή των χεριών», δείχνοντας στα παιδιά μας τα άστρα! Στη θέα των άστρων, τα στρέφουμε στην δυνητικότητα της φωτεινής δικής τους πορείας, ως αυθύπαρκτα κι αυτόνομα όντα! 

Η Αφροδίτη αρχίζει αυτή την εποχή μετά τη δύση του ηλίου, την πορεία  της στο βραδινό ουρανό, ως «Αποσπερίτης» . Είναι το λαμπρότερο αντικείμενο στον ουρανό αμέσως μετά τη Σελήνη. Η  ουράνια αυτή πορεία της θα διαρκέσει μέχρι το καλοκαίρι.

Ο Αυγερινός είναι το δημώδες όνομα του ίδιου πλανήτη της Αφροδίτης, όταν αυτή εμφανίζεται στον ουρανό κατά την αυγή. Η Πούλια,  αστρικό σμήνος έχει σταθερή θέση στην ουράνια σφαίρα και επομένως είναι ορατή σε συγκεκριμένες εποχές του χρόνου.

Αντίθετα, ο Αυγερινός και ο Αποσπερίτης(το ίδιο άστρο) είναι πλανήτης που κινείται συνεχώς στον ουρανό σε σχέση με τα αστέρια του ουράνιου θόλου. Η συνύπαρξη της Πούλιας και του Αυγερινού στην ίδια περιοχή του ουρανού  αν και δεν είναι συχνό φαινόμενο έχει αποτελέσει το κύριο θέμα δημοτικών τραγουδιών και λαϊκών παραμυθιών. 

Το κλασικό παραδοσιακό παραμύθι η Πούλια και ο Αυγερινός [2]   απαντάται σε πολλές παραλλαγές σε πολλά μέρη του κόσμου. Η πλοκή του καταδεικνύει τη σοφία της συναισθηματικής ευφυΐας των ανθρώπων  που μέσα από το συμβολικό λόγο έφταναν στον πυρήνα της σιωπής, ακουμπώντας και διαχειριζόμενοι αλήθειες που δεν ήταν ο καιρός τους να ειπωθούν. Οι άνθρωποι παλιά ,παρότι δεν είχαν τη γνώση της επιστήμης διέθεταν τη σοφία να αναγνωρίζουν πως υπάρχουν βαθιές ασυνείδητες ψυχικές συγκρούσεις  στον κάθε άνθρωπο που είναι αδύνατο να εκφραστούν ανοιχτά χωρίς να κινδυνεύει το άτομο να καταποντιστεί κάτω από το βάρος της αποκάλυψης τους. Τα μαγικά λαϊκά παραμύθια ήταν ένας τόπος όπου μπορούσαν με ασφάλεια να επεξεργαστούν τέτοιες ασυνείδητες συγκρούσεις που προκαλούσαν φόβο. Και τα άστρα υπήρξαν σηματωροί τέτοιων παραμυθιακών επεξεργασιών. 

Η Πούλια κι ο Αυγερινός όπως και πολλά άλλα τέτοια παραμύθια διεισδύουν με χειρουργική ακρίβεια στην σκοτεινή περιοχή του ασυνείδητου. Φωτίζουν βήμα προς βήμα τα μονοπάτια που οδηγούν τον άνθρωπο στην αυτονομία. Όπου θα έχει το θάρρος να είναι ο  κύριος του εαυτού  του! Βασιλιάς ή Βασίλισσα, έξω από κάθε ιεραρχία. Στο παραμύθι αυτό,  γίνεται άστρο φωτεινό που λάμπει στο στερέωμα! 

Το παραμύθι επεξεργάζεται το  πως αυτή η λάμψη, αφορά εντέλει, ένα υπέρτατο ιδανικό για το οποίο όμως είναι ανάγκη οι άνθρωποι να έχουν το θάρρος να αγωνίζονται συμφιλιωμένοι  με τον φόβο  μπρος στην ελευθερία τους «αυτόν τον σκοτεινό ιππότη που δεν είναι τόσο τρομαχτικός όσο νομίζουμε αφού είναι κάτι με το οποίο έχουμε γαλουχηθεί όπως μ΄ έναν οικείο πρόσωπο έναν πιστό φίλο από τα παιδικά μας χρόνια» [3]

 Όλοι οι ήρωες στα παραμύθια και τις μυθικές ιστορίες διακρίνονται για τη θέση που παίρνουν απέναντι στον φόβο. Τον βλέπουν ως δυνατότητα και όχι ως κανόνα.

«Ήταν κάποτε ένας κυνηγός που ζούσε με τη γυναίκα του και έκαναν ένα όμορφο κοριτσάκι που το ονόμασαν Πούλια. Μετά από λίγο καιρό η μητέρα πέθανε και ο κυνηγός ξαναπαντρεύτηκε και έκανε ακόμη ένα παιδί με μια άλλη γυναίκα που το ονομάσανε Αυγερινό. Η μητριά όμως ζήλευε την Πούλια και ήθελε να την πουλήσει σαν σκλάβα. Ο Αυγερινός, όταν το άκουσε αυτό, πήγε στην Πούλια και της το είπε και αυτή αποφάσισε να ρωτήσει μια γριά γειτόνισσα. Εκείνη τη συμβούλεψε να φύγει μακριά της. Την ώρα λοιπόν που θα τη χτένιζε η μητριά για να τη πάει στο παζάρι, ο Αυγερινός θα άρπαζε την κορδέλα και θα έτρεχε μακριά, αυτή θα τον ακολουθούσε για να ξεφύγουν. 

Η γριά τους είπε ότι η μητριά θα τρέξει να τους φτάσει και τότε θα ρίξετε ένα μαχαίρι και θα γίνει κάμπος. Αλλά η μητριά θα τον περάσει και τότε θα ρίξετε αυτό το χτένι και θα γίνει λόγγος με αγκάθια, αλλά και αυτόν θα τον περάσει. Τέλος θα ρίξετε αυτό το αλάτι και θα σχηματιστεί μια λίμνη που δε θα μπορεί να περάσει. Αφού τους είπε αυτά τα λόγια, τους δίνει τα αντικείμενα και τα παιδιά φεύγουν. Το σχέδιο μπαίνει σε εφαρμογή και αρχίζει το χτένισμα και η διαφυγή των δυο παιδιών ώσπου φτάνουν στη λίμνη που δεν μπορούσε να περάσει η μητριά. Τότε αυτή καταράστηκε τον Αυγερινό λέγοντάς του να διψά συνέχεια και από όποιου ζώου την πατημασιά πιει νερό, να γίνει και ο ίδιος το ζώο αυτό. 

Στη διαδρομή ο Αυγερινός δίψασε και ήθελε να πιει από μια πατημασιά λύκου. Η Πούλια τον απέτρεψε λέγοντας ότι θα μεταμορφωθεί σε λύκο και θα τη φάει. Στη συνέχεια συνάντησαν μια πατημασιά αρνιού αλλά η Πούλια δεν μπόρεσε να τον αποτρέψει, ήπιε και μεταμορφώθηκε σε αρνί. Περπατώντας έφτασαν σε ένα πηγάδι όπου ήπιαν νερό. Τότε η Πούλια είδε ένα κυπαρίσσι και ευχήθηκε να ήταν εκεί ψηλά, πράγμα που έγινε. Όμως σε λίγη ώρα εμφανίστηκαν στρατιώτες με άλογα και της ζήτησαν να κατέβει για να μην τρομάζει τα άλογά τους και εκείνη δεν το έκανε.

Οι στρατιώτες πήγαν στο βασιλόπουλο και του το ανακοίνωσαν και προσπάθησε και εκείνος να την κατεβάσει από το κυπαρίσσι αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Τότε άρχιζαν να κόβουν το δέντρο αλλά το αρνάκι έγλυφε τον κορμό και γινόταν διπλός σε πάχος. Το βασιλόπουλο πήγε να ζητήσει τη βοήθεια μιας γριάς που χρησιμοποιώντας ένα κόσκινο και ένα σκαφίδι κοσκίνιζε ανάποδα κάτω από το δέντρο. Έτσι κατάφερε να ξεγελάσει την Πούλια ώστε να κατέβει από το δέντρο και να της δείξει τάχα πώς κοσκινίζουν. Το βασιλόπουλο την άρπαξε και ίσα που πρόλαβε να πάρει το αρνάκι μαζί της στο παλάτι όπου και παντρεύτηκε το βασιλόπουλο. Ζούσαν αγαπημένοι αλλά η πεθερά της δεν τη συμπαθούσε ώσπου μια μέρα την πήγε σ’ ένα πηγάδι όπου και την έριξε. Το αρνάκι το ένιωσε και προσπάθησε να ενημερώσει το βασιλόπουλο που την έψαχνε αλλά και εκείνο κινδύνευε με σφάξιμο. Πετάχτηκε από το πηγάδι αλλά δεν πρόλαβε να το σώσει αφού το είχαν σφάξει και το έτρωγαν. 

Η Πούλια μάζεψε τα κόκαλά του, τα έβαλε σε μια στάμνα και τα έθαψε στον κήπο όπου φύτρωσε μια πορτοκαλιά με ένα χρυσό πορτοκάλι στην κορφή. Η πεθερά ήθελε να το κόψει αλλά τα κλαδιά, της έβγαλαν τα μάτια και τότε η Πούλια πήγε να το κατεβάσει αυτή και το πορτοκάλι της είπε να το πιάσει σφιχτά και έτσι πετάχτηκε στον ουρανό και έγινε αστέρι με τον Αυγερινό. Μαζί , λάμπουν στο στερέωμα» .

Το παραμύθι αυτό αν και ακούγεται τρομακτικό ιδιαίτερα στους ενήλικες που έχουν αποκοπεί από τη φαντασίωση των παραμυθιών που ζουν τα παιδιά, είναι ένα λυτρωτικό παραμύθι. Όπως όλα τα παραμύθια του είδους του. Είναι μια γέφυρα που ενώνει προς χάρη του παιδιού το τεράστιο χάσμα μεταξύ των εσωτερικών του εμπειριών και του πραγματικού κόσμου. Το βοηθάει να ενσωματώσει στη λογική τάξη των πραγμάτων το παράλογο του ασυνειδήτου του. Η φαντασίωση της κακιάς μητριάς αν τη δούμε με τον τρόπο που το παιδί βιώνει τις εμπειρίες του ,είναι στ΄ αλήθεια πιο τρομερή από τη ξαφνική μεταμόρφωση της μαμάς του όταν το μαλώνει; Το παιδί λόγω αυτής της φαντασιακής διχοτόμησης,- η μαμά που  τον πρώτο χρόνο της ζωής του ανταποκρινόταν σε κάθε επιθυμία του και η μαμά που αυστηρά το νουθετεί -μπορεί να διατηρήσει μέσα του αλώβητη την εικόνα της καλής μαμάς του. 

Αυτή η φαντασίωση της κακής μητριάς, του επιτρέπει επίσης όχι μόνο να διατηρεί  μέσα του την εικόνα μιας μητέρας που είναι πάντα δοτική, αλλά επίσης του επιτρέπει να θυμώσει εναντίον της κακής μητριάς, χωρίς να νοιώθει ενοχές. Έτσι το παραμύθι υποδεικνύει στο παιδί πως μπορεί να χειριστεί τα αντιφατικά του συναισθήματα τα οποία αλλιώς θα το συνέθλιβαν σ΄ αυτό το στάδιο που μόλις αρχίζει να αναπτύσσεται η ικανότητα του να ενσωματώνει αντιφατικά συναισθήματα. Όταν βιώνει τη συναισθηματική ανάγκη να το κάνει , το παιδί όχι μόνο διχοτομεί το γονιό σε δυο πρόσωπα αλλά επίσης και τον εαυτό του σε δυο διαφορετικούς  ανθρώπους.

 Η Πούλια και ο Αυγερινός! Τα δυο αδέλφια έχουν σχεδόν πάντα στα παραμύθια αυτή τη συμβολική υπόσταση .

Ο Ψυχαναλυτής Μπρούνο Μπετελχαιμ στο βιβλίο του «Η γοητεία των παραμυθιών αναφέρει μεταξύ άλλων: «Γνώρισα μικρά παιδιά που μένουν με επιτυχία στεγνά στη διάρκεια της ημέρας, αλλά που βρέχονται στο κρεβάτι τους τη νύχτα, και ξυπνώντας μαζεύονται με αποστροφή σε μια γωνιά και λένε με πεποίθηση: «Κάποιος έβρεξε το κρεβάτι μου». Το παιδί δεν το κάνει αυτό όπως νομίζουν οι γονείς για να ρίξει το σφάλμα σε κάποιον άλλο, παρόλο που γνωρίζει ότι το ίδιο κατούρησε το κρεβάτι. Αυτός ο «κάποιος» που το έκανε, είναι εκείνο το μέρος του εαυτού του από το οποίο τώρα έχει αποχωριστεί. 

Αυτή η πλευρά της προσωπικότητας του έχει γίνει στην πραγματικότητα ένας  ξένος. Το να επιμείνει κανείς να αναγνωρίσει το παιδί ότι ήταν αυτό που έβρεξε το κρεβάτι, είναι σαν να προσπαθεί να επιβάλει πρόωρα την έννοια της ακεραιότητας της ανθρώπινης προσωπικότητας, και μια τέτοια επιμονή στην πραγματικότητα καθυστερεί την ανάπτυξη αυτής της έννοιας. Για να αναπτύξει καλή αίσθηση του εαυτού του, το παιδί χρειάζεται για ένα διάστημα να την περιορίσει μονάχα σε ότι πλήρως επιδοκιμάζει και επιθυμεί το ίδιο. 

Αφού αποκτήσει έτσι έναν εαυτό για τον οποίο είναι υπερήφανο, χωρίς αμφιθυμία, μπορεί σιγά – σιγά να αποδέχεται και την ιδέα ότι έχει αμφισβητούμενες πλευρές. Όπως ο γονιός στο παραμύθι χωρίζεται σε δυο πρόσωπα που αντιπροσωπεύουν τα αντιτιθέμενα αισθήματα αγάπης και φόβου(απόρριψης) έτσι και το παιδί εξωτερικεύει και προβάλλει σε «κάποιον»  όλα τα κακά πράγματα που είναι πολύ τρομακτικά για να τα αναγνωρίσει ως μέρος του εαυτού του».

Τα δυο αδέλφια στα παραμύθια αντιπροσωπεύουν τις φαινομενικά ασυμβίβαστες πλευρές της ανθρώπινης προσωπικότητας. Το φως η αδελφή και τη σκιά μας ο αδελφός. Το ένα δεν μπορεί να λειτουργήσει δημιουργικά χωρίς το άλλο. Η απόλυτη ολοκλήρωση βρίσκεται στην πλήρη ενσωμάτωση των δυο αντιθέτων τάσεων. Τότε μόνο μπορούμε να λάμψουμε στο στερέωμα της ζωής μας. Όταν αναγνωρίσουμε αποδεχτούμε και διοχετεύσουμε δημιουργικά το φως στη σκιά μας.

Έτσι η αδελφή, η Πούλια αντιπροσωπεύει τις ανώτερες ψυχικές λειτουργίες (το Εγώ και το Υπερεγώ), ας θυμηθούμε πως προειδοποιεί τον αδελφό, τον Αυγερινό που κυριαρχούμενος από το Εκείνο, είναι έτοιμος να παρασυρθεί από την επιθυμία του για άμεση ικανοποίηση της ανάγκης του- της δίψας - όποιο κι αν είναι το τίμημα. Τον αποτρέπει λέγοντας του ότι αν πιεί θα γίνει λύκος. Τον πείθει να αντισταθεί στην απαίτηση για άμεση ικανοποίηση – θυμηθείτε την απαίτηση των παιδιών: «Τώρα το θέλω..» . Ο αδελφός πίνει τελικά από την πατημασιά του αρνιού και γίνεται κι ο ίδιος αρνί μαθαίνοντας να καθυστερεί την ικανοποίηση των αναγκών του για χάρη της συνύπαρξης. Δεν ακολουθεί άκριτα τα κελεύσματα της ζωώδους φύσης μας αλλά μαθαίνει να περιορίζει την έκφραση των φυσικών επιθυμιών για χάρη της ανθρώπινης υπόστασης μας. Στο τέλος γίνεται ένα χρυσό πορτοκάλι .

Εδώ όπως και σε πολλά παραμύθια όταν κανείς διώχνεται από το σπίτι του σημαίνει ότι ξεκινά το δρόμο του για να γίνει ο εαυτός του.  Οι κίνδυνοι που συναντούν στο ταξίδι τους αναπαριστούν τους ψυχολογικούς κίνδυνους σε αυτή τη διαδικασία της αυτονόμησης. Αλλά η ανεξαρτησία, αυτό το «Μόνος μου» που επαναλαμβάνει το παιδί δεν κατακτούνται δίχως πόνο. Συνδέονται με φόβος και ανασφάλειες. Τα αναπτυξιακά άγχη- το  άγχος του αποχωρισμού και της απώλειας της αγάπης είναι παρόντα σε αυτό το παραμύθι. Μα η μεγάλη του νίκη κατά του φόβου δεν είναι μόνο ότι τελικά ολοκληρωμένο λάμπει στο στερέωμα. Η παρηγοριά του παραμυθιού έναντι του φόβου του παιδιού είναι σύμφωνα πάλι με τον Μπετελχαιμ η διαβεβαίωση πως οι γονείς το αγαπούν παρόλα τα όποια αρνητικά συναισθήματα του, παρά την τάση του για αυτονομία, το απαλλάσσουν από το βάρος της αγάπης τους και το καμαρώνουν να αστραποβολά ακόμα και μακριά τους. 

Σημειώνει με τα δικά του λόγια: «Όμως όταν οι γονείς του λένε την ιστορία, το παιδί μπορεί να είναι σίγουρο ότι εγκρίνουν το γεγονός πως εκδικείται στις φαντασιώσεις σου για την απειλή που συνεπάγεται γι΄ αυτό η κυριαρχία των ενηλίκων».

Να πως το μαγικό παραμύθι πραγματεύεται το άγνωστο, το ανείπωτο! Αυτό που προκαλεί τρόμο στο παιδί. Διεισδύει στον πυρήνα μιας μεγάλης σιωπής. Αγγίζει φόβους , δυσκολίες, γόρδιους δεσμούς που το παιδί άοπλο χωρίς το μύθο, πονάει να αγγίξει. Γι αυτό και το παραμύθι ,τους προβάλλει με τη γλώσσα του ονείρου, τη γλώσσα του συμβολικού.

 Και ναι! Ο ουρανός  θα μπορούσε να είναι  το βασίλειο αυτού του χώρου του συμβολικού που ο παιδοψυχαναλυτής Winnicott D. τον ονομάζει «μεταβατικό χώρο». Μια περιοχή ανάμεσα στο πραγματικό και το φαντασιακό, ανάμεσα σε αυτό που το παιδί αντιλαμβάνεται σαν «εγώ» και στον έξω απ΄ αυτό κόσμο. Μια πειραματική περιοχή η οποία δίνει την ελευθερία στο παιδί να ενώσει στην εσωτερική του φαντασίωση με τον εξωτερικό έλεγχο της πραγματικότητας. Ένας τόπος ελευθερίας και αυτοδιαχείρησης των ασυνείδητων συγκρούσεων του. Φτάνει να του δώσουμε την ελευθερία να το κάνει! Να στρέψουμε το βλέμμα του προς την παραμυθία των άστρων! 

«Ας μην το κρύβουμε./ Διψάμε για ουρανό!»[4]

Ειρήνη Κοκκορού

Παραπομπές

1. Αναφορά στο ποίημα Το ψωμί του Μίλτου Σαχτούρη.
2. Αγγελοπούλου, Α.,& Μπρούσκου , Α., (1999). Επεξεργασία Παραμυθιακών Τύπων και Παραλλαγών ΑΤ 300-499- Τεύχος Β, Εκδόσεις Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Ε.Ι.Ε.
3. Riemann, Fr.,(1994).Τετραλογία του φόβου, Παντελής Παπαδόπουλος, σελ.276
4. Μίλτος Σαχτούρης, Το ψωμί.

Επιλογές, επεξεργασία, επιμέλεια δημοσιεύσεων/αναδημοσιεύσεων Πλωτίνος