Σύμβολα και συμβολισμοί στα παραμύθια

Κάθε κοινωνία, από την πιο πρωτόγονη έως την πιο ανεπτυγμένη, χρειάζεται την δημιουργία των δικών της φανταστικών ιστοριών, οι οποίες βρίθουν από περιπέτειες, συμβολισμούς και ηθικά διδάγματα. Οι μεν ψυχολόγοι προσπαθούν να βρουν το βαθύτερο μήνυμα των παραμυθιών και το τι μας λένε για το συλλογικό ασυνείδητο, ενώ οι δε συγγραφείς αναλύουν τα παραμύθια από μια ψυχολογική σκοπιά, σε μια προσπάθεια να κάνουν τις ιστορίες τους ακόμη πιο ενδιαφέρουσες.

Οι εικόνες στα παραμύθια είναι παρόμοιες με τις εικόνες στα όνειρα, μάλιστα ο Φρόιντ παρατηρώντας τους συμβολισμούς συγκεκριμένων γνωστών παραμυθιών της τότε εποχής (π.χ. των αδελφών Grimm) πρόσεξε πως παρόμοιους συμβολισμούς χρησιμοποιούσαν και οι ασθενείς του στα όνειρά τους. Για τον Γιουνγκ τα παραμύθια ήταν μέρος και απόδειξη αυτού που αποκαλούσε “συλλογικό ασυνείδητο”.

Με τον όρο αυτό ο Γιουνγκ αναφερόταν στις αρχέτυπες ιδέες που έχουν αποτυπωθεί από γενιά σε γενιά και τις οποίες κουβαλάμε όλοι μέσα μας, ανεξάρτητα από την κοινωνία στην οποία ερχόμαστε. Ιδέες όπως η τροφοδότης μητέρα-φύση, ο κύκλος της ζωής, το σκοτεινό και μαύρο άγνωστο ή το νερό ως έκφραση αναγέννησης, είναι μονάχα μερικές από τις αρχέτυπες ιδέες που υπάρχουν στις ιστορίες όλων των πολιτισμών.

Τα παραμύθια εξελίσσονται στον χώρο και τον χρόνο που είμαστε όλοι ίδιοι. Είναι στο κάποτε, στο παντού και στο τώρα. Για να κατανοήσουμε τα παραμύθια πρέπει να εισχωρήσουμε σε άλλο κόσμο, σε άλλο χώρο, χρόνο και πραγματικότητα. Παράλληλα τα παραμύθια μας αφορούν όλους, έχουν διαχρονική εμβέλεια. Τα παραμύθια αποτελούν έναν τρόπο έκφρασης ιδεών και αντιμετώπισης των διλημμάτων ενός παιδιού στον δρόμο του προς την ενηλικίωση. Ακόμα μπορούν να συμβάλλουν στην υποβοήθηση των ενηλίκων προκειμένου να ξεπεράσουν κάποια ψυχολογικά προβλήματα.

Ο ίδιος ο Γιουνγκ άλλωστε έλεγε ότι ”στα παραμύθια η ψυχή διηγείται την ιστορία της”. Η αξία τους είναι αναμφισβήτητα παιδευτική και διδακτική. Κατά το Γιουνγκ, η δημιουργία και έκφραση των συμβόλων αποτελεί κλειδί για την κατανόηση της ανθρώπινης φύσης. Το σύμβολο αποτελεί τον καλύτερο δυνατό τρόπο έκφρασης του αγνώστου και του ασυνειδήτου. Σκοπός του ήταν η διερεύνηση της ομοιότητας μεταξύ συμβόλων που εντοπίζονται σε θεολογικά, μυθολογικά και μαγικά συστήματα διαφόρων πολιτισμών και εποχών.

Όταν συνειδητοποιήσουμε την βαθύτερη σημασία του νοήματος του παραμυθιού, τότε πιο εύκολα μπορούμε να μεταφράσουμε τις ασυνείδητες σκέψεις και τους φόβους μας και να τους αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικότερα. Οι ενήλικες έχουν την τάση να παίρνουν στην κυριολεξία τα πράγματα που λέγονται στα παραμύθια, ενώ θα έπρεπε να τα βλέπουν ως συμβολικές αποδόσεις ζωτικών εμπειριών της ζωής, σύμφωνα με τις απόψεις ψυχαναλυτών.

Τα παιδιά απεναντίας καταλαβαίνουν τα σύμβολα διαισθητικά και εξάγουν τα δικά τους συμπεράσματα. Τα παραμύθια κατορθώνουν να μεταδώσουν ένα νόημα που στηρίζεται σε έναν κώδικα συμβόλων που υποσυνείδητα γίνονται κατανοητά από τα παιδιά. Τα παραμύθια και οι παιδικές ιστορίες (Χάνσελ και Γκρέτελ, Κοκινοσκουφίτσα, Χιονάτη, Μάγος του Όζ, Ραπουνζέλ, Μικρός Πρίγκιπας και πολλά άλλα) είναι πλούσιες πηγές υλικού που μας αποκαλύπτουν το κουράγιο, τη θέληση να μεταμορφώσουμε τη ζωή μας, αρκεί να δούμε τον συμβολισμό τους.

ΧΡΩΜΑΤΑ

Στα παραμύθια συχνά βλέπουμε την παρουσία χρωμάτων, κυρίως του λευκού, του μαύρου και του κόκκινου, καθώς και μιας μεγάλης ποικιλίας από άλλα χρώματα. Ένα μωσαικό χρωμάτων που προσδίδει στα παραμύθια υψηλής αισθητικής τέρψης στοιχεία, όπως ένας ζωγραφικός πίνακας.

ΚΟΚΚΙΝΟ: Το κόκκινο συμβολίζει την αγάπη, σεξουαλικότητα και το ανθρώπινο συναίσθημα, την ζωή και το πάθος. Παρατηρώντας την παρουσία του κόκκινου, σε πολλά σημεία, βλέπουμε ότι γύρω από τις κόκκινες φλόγες του τζακιού η γιαγιά ή ο παππούς εξιστορούσε τα παραμύθια προς τους νεότερους. Η κάπα επίσης της κοκκινοσκουφίτσας είναι κόκκινη, το κόκκινο μήλο, τα κόκκινα μάγουλα της χιονάτης, τα κόκκινα γοβάκια και τα κόκκινα χείλη σαν αίμα που εύχεται η βασίλισσα να αποκτήσει το παιδί της, τα κόκκινα μαγικά παπούτσια της Ντόροθι στο παραμύθι του ”Μάγου του Όζ”.

ΑΣΠΡΟ: Το άσπρο συμβολίζει την αγνότητα, αθωότητα και την πνευματικότητα. Παρατηρούμε το λευκό δέρμα σαν χιόνι της χιονάτης, το ένα από τα τρία γουρουνάκια έχει άσπρο χρώμα, το ζαχαρωτό σπίτι με φτιαγμένα παράθυρα από ζάχαρη, κάτασπρους κύκνους, την ευχή της βασίλισσας να αποκτήσει παιδί με δέρμα άσπρο σαν το χιόνι, τις άσπρες πέτρες όπου συμβολίζουν τις άσπρες πέτρες που μάζεψε ο Δαυίδ στο δρόμο για να συναντήσει τον Γολιάθ, την Θεία ευχαριστία ή ακόμα το ίδιο το σώμα και το αίμα του Χριστού.

ΜΑΥΡΟ: Το μαύρο συμβολίζει τον θάνατο και την θνητότητα. Παρατηρούμε μαυροφορεμένες γριές μάγισσες, την ευχή της βασίλισσας να αποκτήσει το παιδί της μαύρα μαλλιά σαν τον έβενο,  επίσης ο λύκος, η κακιά μάγισσα, το ένα από τα τρία γουρουνάκια και τέλος οι σκιές, το δάσος, το άγνωστο που θα αντιμετωπίσουμε, τα βαθιά σκοτεινά νερά και τέλος το ίδιο το σκοτάδι που απλώνεται την νύχτα.

ΆΛΛΑ ΧΡΩΜΑΤΑ: Παρατηρούμε την παρουσία του κίτρινου όπως τα χρυσαφένια μαλλιά της ”Ραπουνζέλ”, τις ξανθομαλλούσες καλλονές, τον κίτρινο τούβλινο δρόμο που οδηγούσε στην σμαραγδένια πολιτεία του ”Μάγου του Όζ”, του πορτοκαλί όπως της πορτοκαλιάς κολοκύθας που μεταμορφώνεται σε άμαξα για να πάει η σταχτοπούτα στον χορό, του καφετί όπως του καφέ χρώματος ενός (του πιο έξυπνου) από τα τρία γουρουνάκια, του γαλάζιου όπως τους γαλάζιους πρίγκιπες, του πράσινου όπως των πράσινων βατράχων, πολύχρωμους σπόρους, χρωματιστά χωράφια, ασημένια και γυάλινα γοβάκια και πολλά άλλα.

ΑΡΙΘΜΟΙ

Οι αριθμοί διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στα παραμύθια και τους συσχετίζουν με την εσωτερική παράδοση. Οι κυρίαρχοι συμβολικοί αριθμοί είναι αυτοί του τρία, του επτά, του δώδεκα και του δεκατρία.

ΤΡΙΑ: Ένας από τους πιο γνωστούς αριθμούς που χρησιμοποιείται στο εσωτερικό του παραμυθιού είναι ο αριθμός τρία. Στη Βίβλο, ο αριθμός 3 αντιπροσωπεύει την ψυχή και κάθε τι πνευματικό. Ο αριθμός αυτός θεωρείται “τέλειος” αριθμός και αντιπροσωπεύει την Αγία Τριάδα, καθώς και την τριάδα της μητέρας, του πατέρα και του παιδιού. Είναι οι τρεις ευχές που έχουν χορηγηθεί, τα τρία κατορθώματα με τα οποία ο ήρωας πρέπει να αποδείξει τον εαυτό του, καθώς επίσης παρατηρείται συχνά σε μια ιστορία μια οικογένεια να αποτελείται από τρία αδέλφια. Στην ”Ωραία Κοιμωμένη” ο αριθμός τρία συνδέεται με τη μοίρα, τον θάνατο και τις τριάδες, οι οποίες στην αρχαιότητα ονομάζονταν Μοίρες (η Κλωθώ η οποία κάνει την πραγματική περιστροφή, ενώ η Λάχεσις πιάνει το νήμα και η τρίτη αδελφή η Άτροπος κόβει το νήμα, θέτοντας έτσι τέλος στην ζωή ενός θνητού). Το τρία συμβολίζει στο παραμύθι της ”Σταχτοπούτας” τις τρεις μέρες (συμβολικός αριθμός) όπου διαρκεί ο χορός. Επίσης τρεις φορές πηγαίνει στον χορό του βασιλιά, κάτι που δείχνει την αμφιθυμία της ερωτικής συνεύρεσης και του φόβου να το επιχειρήσει.

ΤΕΣΣΕΡΑ: Το 4 συμβολίζει τον υλικό κόσμο που, σύμφωνα με τους αρχαίους, προκύπτει από τα τέσσερα στοιχεία της φύσης.

ΕΠΤΑ: Στους ”Επτά νάνους” υποδηλώνονται οι εφτά ημέρες της εβδομάδας που πρέπει να είναι αποδοτικές και η ”Χιονάτη” οφείλει να κάνει το δικό της κύκλο «εργασίας» για να γίνει ένα υπεύθυνο άτομο. Επίσης θα μπορούσαν να συσχετιστούν με τα επτά μυστήρια του Μίθρα και τους επτά πλανήτες της αστρολογίας. Οι Αδερφοί Γκριμ πίστευαν στον αριθμό 7. Από τον «Λύκο και τα Επτά Κατσικάκια» μέχρι τα έξι αδέρφια του «Κοντορεβιθούλη» (αυτός μαζί τους ισοδυναμεί με τον αριθμό επτά) και τις μαγικές του μπότες που διένυαν ένα μίλι με επτά μόνο βήματα, φαίνεται ότι ο αριθμός αυτός παίζει ρόλο κλειδί στις ιστορίες τους. Αυτό σχετίζεται με την αριθμολογία της Ιουδαϊκής – Χριστιανικής θρησκείας, όπου σαν άθροισμα του 3 με το 4 συμβολίζεται κάθε τι το ανθρώπινο. Τέλος στο παραμύθι της ”Βασίλισσας Των 5 Λουλουδιών” βλέπουμε το σπίτι της να περιβάλλεται από 7 χαντάκια και 7 φράκτες από καλάμια, που συμβολίζουν τα 7 στάδια μύησης. Το ξεπέρασμα των φρακτών, χαντακιών σημαίνει κίνηση προς τα εμπρός μέσα από την αυτογνωσία.

ΔΩΔΕΚΑ: Στην ”Ωραία Κοιμωμένη” οι 12 καλές νεράιδες συμβολίζουν την εμμηνόρροια (μια φορά το μήνα, 12 φορές το χρόνο) που θα αφυπνίσει σεξουαλικά τη βασιλοπούλα και θα την ετοιμάσει για γάμο, ή στις 12 το βράδυ όταν η ”Σταχτοπούτα” φτάνει στον χορό και φεύγει κατά υπόδειξη της νονάς της, χάνει το γοβάκι της, τα μάγια λύνονται και η άμαξα μετατρέπεται σε κολοκύθα.

ΔΕΚΑΤΡΙΑ: Κατά πολλούς σήμερα θεωρείται γρουσούζικος αριθμός. Στα παραμύθια βλέπουμε π.χ στην ”Ωραία κοιμωμένη” την 13η κακιά νεράιδα να υποδεικνύει ότι η κατάρα αναφέρεται στην εμμηνόρροια, που αν παρεμποδιστεί θα απαγορεύσει τη σεξουαλική εκπλήρωση.

ΖΩΑ ΜΕ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ

Συχνά παρατηρούμε στα παραμύθια τα ζώα και τα φυτά να αποκτούν ανθρώπινες ιδιότητες και να συμπεριφέρονται σαν άνθρωποι, δηλαδή να μιλούν, να σκέφτονται, να βοηθούν, να είναι επίκουροι του καλού. Τα ζώα που μπορούν και μιλούν, που είναι χρήσιμα στον άνθρωπο, ή αυτά που έχουν μαγικές ιδιότητες, εμφανίζονται σε όλα τα παραμύθια του κόσμου και αυτό σχετίζεται με τον μύθο του Παράδεισου.

Ο γάτος σε πολλά παραμύθια δεν είναι μόνο κολπατζής προκειμένου να πετύχει τον σκοπό του, αλλά παράλληλα φύλακας και προστάτης της ζωής των θνητών, όπως στον ”Παπουτσωμένο Γάτο” οπού ο γάτος βοηθά τον αφέντη του να γίνει βασιλιάς ή όπως τα πουλιά και τα άλλα ζώα που βοηθούν την ”Σταχτοπούτα” να πάει στον χορό και μετά την βοηθούν να παντρευτεί τον πρίγκιπά της. Αυτός είναι ο ρόλος των ζώων και ο οποίος συνεχίζεται και μετά τον θάνατό τους. Άλλοτε τα βλέπουμε να δρουν από μόνα τους και άλλοτε παρατηρούμε μια σχέση αμοιβαιότητας.

Οι ήρωες σώζουν ή βοηθούν το ζώο και αυτό από ευγνωμοσύνη τους ανταποδίδει τη σωτηρία, όταν χρειάζεται η επέμβαση των δυνάμεων τους. Στο παραμύθι ”η Ωραία και το Τέρας” με την βοήθεια των ζώων η πεντάμορφη βρίσκει τον μαγεμένο ήρωα που τον είχε χάσει και λύνονται τα μάγια. Σε κάθε περίπτωση το πουλί που μιλάει ή το ευγνώμων ζώο συμβολίζουν τον μύθο του Παραδείσου όπως βλέπουμε στο παραμύθι ” Ο Ανδροκλής και το Λιοντάρι”. Πολλές φορές παρατηρούμε ο,τι -ήδη από τον Αίσωπο- τα ζώα συμβολίζουν κάτι συγκεκριμένο:

ΑΛΕΠΟΥ: Συμβολίζει τη σοφία, όπως την βλέπουμε στον ”Μικρό Πρίγκιπα”. 

ΒΑΤΡΑΧΟΣ: Ο βάτραχος που μιλάει συμβολίζει την άσχημη, σκοτεινή πλευρά μας. Στο παραμύθι ”Ο Βάτραχος Πρίγκιπας” όσο πιο κοντά πηγαίνει ο βάτραχος, τόσο αυτή νιώθει μεγαλύτερο άγχος, αηδία ή ακόμα και θυμό. Η αφύπνιση της σεξουαλικότητας είναι συνυφασμένη με αυτά τα συναισθήματα. Όταν υπερβαίνει το μίσος της για το άγνωστο και ανακαλύπτει τα συναισθήματά της- άρα γίνεται ο εαυτός της- τότε και ο βάτραχος γίνεται ο εαυτός του και μεταμορφώνεται σε πρίγκιπα.

ΤΡΩΚΤΙΚΑ: Τρώνε την ενέργεια των διπλανών τους, ενώ στην συνέχεια αποκτούν θετική κατεύθυνση μέσω της μετατροπής τους σε άλογα από το ραβδί της μάγισσας που βοηθάει την ”Σταχτοπούτα”.

ΠΟΥΛΙΑ: Τα πουλιά τα συναντούμε στα παραμύθια αλλά και στους μύθους Ελλάδας, Περσίας, Ρώμης και άλλων χωρών καθώς έχουν την λειτουργική ιδιότητα των αγγελιοφόρων των θεών, διαθέτουν δηλαδή γνώσεις που οι άνθρωποι στερούνται.

ΠΕΡΙΣΤΕΡΙΑ: Το περιστέρι αντιπροσωπεύει την ελευθερία, την αγνότητα, την πρόνοια, την πίστη στον θεό. Επίσης τον Χριστιανισμό, το Άγιο Πνεύμα και την Ανάσταση.

ΚΟΡΑΚΙ: Συμβολίζει την Θεία Πρόνοια, πιθανώς αντιπροσωπεύει τις γερμανικές προχριστιανικές πεποιθήσεις, καθώς ο θεός Woden κουβαλούσε από ένα κοράκι στον κάθε του ώμο. Το ένα αντιπροσωπεύει το μυαλό και το άλλο την μνήμη.

ΚΟΥΚΟΥΒΑΓΙΑ: Οι κουκουβάγιες μπορούν να αντιπροσωπεύουν τον θρήνο (λόγω του θρηνητικού ήχου που βγάζουν), την σοφία, τον Ιουδαϊσμό και τις προχριστιανικές δοξασίες (η κουκουβάγια ήταν το ιερό πουλί της θεάς Αθηνάς).

ΛΥΚΟΣ: Ο λύκος (δράκος ή όφις) αντιπροσωπεύει όλες τις ζωώδεις τάσεις μέσα μας. Είναι ο επικίνδυνος αποπλανητής, που στήνει παγίδα στην ηρωίδα και αυτή ενδίδει. Συμβολίζει τον πειρασμό που μας μαγεύει και σε αυτόν υποκύπτουμε τελικά, όπως παρατηρούμε στην ”Κοκκινοσκουφίτσα”. Ο λύκος συμβολίζει το χειμώνα και το σκοτάδι κατά την Σκανδιναβική μυθολογία. Αν δεν υπήρχε αυτή η σαγήνη προς το άγριο, τότε ο λύκος δεν θα ασκούσε καμία απολύτως επιρροή στην ”Κοκκινοσκουφίτσα”. Το κοριτσάκι όχι μόνο τον πληροφορεί αβίαστα, αλλά και στο σπίτι της γιαγιάς, παρ’ ότι αναστατώνεται, παραμένει σαν υπνωτισμένο. Είναι το ίδιο μάγεμα που ασκεί στο μυαλό του παιδιού το σεξ. Ο λύκος όταν προσποιείται ότι είναι η γιαγιά, συμβολίζει την κυριαρχία των κατώτερων ενστίκτων μας επί των ηθικών αρχών μας.

ΑΛΟΓΟ: Είναι σύμβολο της επιτυχίας, καλπάζει τόσο γρήγορα όσο ο άνεμος και μεταφέρει τον αναβάτη του σε μακρινές αποστάσεις. Επίσης βοηθά στην μεταφορά βαριών φορτίων και είναι μεταφορέας μηνυμάτων.

ΣΚΥΛΟΣ: Στον ”Μάγο του Όζ” φύλακας στο ταξίδι της Ντόροθι είναι ο σκύλος της ο Τότο που το όνομά του σημαίνει «όλα». Ο Τότο είναι μια υπενθύμιση ότι όλα όσα χρειάζεται είναι πάντα μαζί της, αρκεί να έχει επίγνωση.

ΓΑΤΟΣ: Βοηθός και προστάτης των ανθρώπων.

ΠΡΩΤΑΡΧΙΚΑ ΦΥΣΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Στα παραμύθια οι ήρωες που παίρνουν το ρίσκο να ταξιδέψουν, έρχονται αντιμέτωποι με τα φυσικά στοιχεία, όπως στον ”Μικρό Πρίγκιπα” του οποίου το ταξίδι συμβολίζει την επιθυμία να βρει απαντήσεις σε όσα τον απασχολούν ή στην ”Αλίκη στην Χώρα των Θαυμάτων”. Είναι το ταξίδι και συνάμα ο κίνδυνος από τα τέσσερα πρωταρχικά σημεία: νερό, γη, αέρας, φωτιά.

ΑΕΡΑΣ: Στο παραμύθι ”Ο Τζάκ και η Φασολιά” ο ήρωας πρέπει να κινδυνέψει αιωρούμενος πάνω στην φασολιά, καθώς ο αέρας συμβολίζει την αβεβαιότητα.

ΦΩΤΙΑ: Στο παραμύθι ”Ο Μολυβένιος Στρατιώτης” η φωτιά έρχεται σαν λύτρωση ή σαν καθαρτήρια φωτιά στον στρατιώτη. Ο ήρωας πρέπει να αντέξει την φωτιά του δράκου, να αντέξει όπως ο τζίτζικας το ξεφλούδισμα, προκειμένου να βρει το πραγματικό του πρόσωπο, την ενότητα μέσα στον εαυτό του.

ΝΕΡΟ: Στο παραμύθι ”Ο Χάνσελ και η Γκρέτελ” βλέπουμε ότι τα παρατημένα από τους γονείς τους παιδιά στο δάσος πρέπει να διασχίσουν κατά την επιστροφή μία έκταση νερού (ποτάμι) το οποίο συμβολίζει μία μετάβαση και μία νέα αρχή σε ένα υψηλότερο επίπεδο της ύπαρξης. Στην ”Βασίλισσα του Χιονιού” η παγωμένη λίμνη συμβολίζει την λογικότητα. Στο ”Μάγο του Όζ” η Ντόροθι παίρνει ένα κουβά με νερό -κάτι το οποίο συμβολίζει το ασυνείδητό της- και το ρίχνει στη Μάγισσα, αποκτώντας αυτοσυνείδηση. Καλώντας η Ντόροθι το ασυνείδητό της, όλος ο κόσμος που κάποτε την τρόμαζε διαλύεται και γύρω της επικρατεί η ασφάλεια.

ΓΗ: Σταθερό μοτίβο είναι το επικίνδυνο δάσος όπου κατοικούν αρκούδες, νάνοι, ζώα, νεράιδες, μάγισσες ή άλλα μαγικά όντα και στο οποίο καταφεύγουν οι ήρωες, όπως στην ”Κοκκινοσκουφίτσα” όπου παρεκκλίνοντας σκόπιμα από τον σωστό δρόμο έρχεται αντιμέτωπη με τον κακό λύκο. Την ”Χιονάτη” επίσης βλέπουμε να πετιέται έξω από την ναρκισσιστική μάνα της σε ένα σκοτεινό και επικίνδυνο δάσος. Επίσης οι”Χάνσελ και η Γκρέτελ” βιώνουν την εγκατάλειψη από τους γονείς τους, οι οποίοι τα παρατούν σε ένα πυκνό δάσος στο οποίο μόνο μια μάγισσα θα μπορούσε να ζήσει. Το πατρικό σπίτι πολύ κοντά στο δάσος και το μελόσπιτο (το οποίο καταβρόχθισαν τα παιδιά από την βουλιμία τους) στα βάθη του ίδιου δάσους είναι στο ασυνείδητο επίπεδο οι δυο όψεις του πατρικού σπιτιού, δηλαδή εκείνη που ικανοποιεί και εκείνη που διαψεύδει τις προσδοκίες.

Το δάσος αντιπροσωπεύει οποιαδήποτε πεποίθηση ή τρόπο ζωής που φαίνεται να καθησυχάζει (καταφεύγει εκεί ο ήρωας προκειμένου να βρει την ψυχή του και μια κρυψώνα, όπως βλέπουμε στον ”Ρομπέν των Δασών” αλλά στο τέλος εγκαταλείπει τους ανθρώπους στην ερημιά τους. Το δάσος είναι μέρος της μαγείας, στη συνέχεια, η μαγεία μπορεί να γίνει επικίνδυνη, αλλά και μέρος των ευκαιριών και του μετασχηματισμού. Είναι μέρος της ημιμάθειας, καθώς εκεί κάτι βρίσκεις, κάτι χάνεις. Τα ίδια τα δέντρα εκφράζουν την αρχέγονη γλώσσα από την οποία προήλθαν όλες οι γλώσσες, μιλάμε δηλαδή με τα δέντρα όπως μιλάει ένα παιδί με τα παιχνίδια του. Αυτός ο τρόπος επικοινωνίας με τα άψυχα εκφράζει την πανανθρώπινη γλώσσα των παραμυθιών.

Στην ιστορία ”Πεντάμορφη και το Τέρας”, ο έμπορος κατευθύνεται από αόρατες δυνάμεις μέσα στο δάσος, στο κάστρο του Θηρίου, σαν να κατευθύνεται από αόρατα χέρια στη μοίρα του. ”Το σκοτεινό δάσος ή το Μαγεμένο Δάσος είναι ένα σύμβολο: η ψυχή εισέρχεται στους κόλπους των κινδύνων του άγνωστου, του βασιλείου του θανάτου, των μυστικών της φύσης, ή του πνευματικού κόσμου στον οποίο ο άνθρωπος πρέπει να διεισδύσει για να βρει το νόημα”, όπως γράφει ο JC Cooper. Το δάσος αποτελεί την σκοτεινή πλευρά της φύσης που πρέπει να ξεπεράσει κάποιος προκειμένου να βρει τον Χαμένο Παράδεισο.

Οι ήρωες που καταφεύγουν εκεί είτε από ατύχημα, είτε επειδή έχουν χαθεί, είτε επειδή έχουν εξοριστεί, προέρχονται από τον εξωτερικό ανθρώπινο κόσμο. Έχουν ανάγκη από τροφή ή υποστήριξη, την οποία τα μαγικά όντα που κατοικούν στο δάσος, είτε την παρέχουν είτε την διαψεύδουν, καθώς αυτό εξαρτάται από την εκπλήρωση ορισμένων καθηκόντων. Η αλληλεπίδραση του ήρωα με τα μαγικά όντα που κατοικούν στο δάσος είναι σημαντική και ωφέλιμη για την ψυχοσύνθεση του ίδιου του ήρωα.

Το δάσος είναι ένας χώρος δοκιμών και θρέψης του ήρωα μέσα από τις διάφορες εμπειρίες που βιώνει. Ο Harrison επισημαίνει: ”το δάσος ως αντίθεση με τον πολιτισμό και την πόλη τελικά συμβολίζει έναν ανεστραμμένο κόσμο ή την σκιά της ίδιας της ειρωνείας, αποκαλύπτοντας έτσι τις απατηλές όψεις του συνηθισμένου νόμιμου κόσμου”. 2. Προέκταση του δάσους στο ”Χάνσελ και Γκρέτελ” είναι το ”ζαχαρωτό σπίτι-μελόσπιτο” (σπίτι από ψωμί) με παράθυρα από ζάχαρη και οροφή από γλυκά.

Η λέξη ΄΄σπίτι από ψωμί΄΄ στα Εβραικά είναι η ”Βηθλεέμ”, πόλη του Δαυίδ και γενέτειρα του Ιησού. Το μελόψωμο εισήλθε στην Ευρώπη από σταυροφόρους που επέστρεψαν από τους Άγιους Τόπους και την Μέση Ανατολή. Η Γερμανία έγινε η πρωτεύουσα των μελόψωμων του κόσμου με ειδικά σκευάσματα από ψήστες μελόψωμων. Κανένας βέβαια δεν μπορούσε να ψήσει μελόψωμα, εκτός από τα Χριστούγεννα.

Η ερώτηση της μάγισσας προς τα παιδιά (΄΄Ποιὀς τσιμπάει από το σπίτι μου;΄΄) και η απάντηση των παιδιών (΄΄ο άνεμος, το γέννημα των ουρανών΄΄) παραπέμπουν στην γέννηση του Ιησού. Συμβολικά το μελόψωμο αντιπροσωπεύει την καταστροφή που έρχεται όταν κάποιος μένει προσκολλημένος σε μια αρχέγονη ικανοποίηση, όπως είναι το φαγητό. Καθώς τα παιδιά παρασύρονται από την ανεξέλεγκτη βουλιμία τους, καταστρέφουν εκείνο που μπορούσε να τους δώσει καταφύγιο και ασφάλεια.

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

Συχνά συναντούμε αντικείμενα καθημερινής χρήσης ή ανθρώπινες κατασκευές  με μαγικές και συμβολικές ιδιότητες, οι οποίες παίζουν καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη της ιστορίας των παραμυθιών.

ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟ: Στον ”Μικρό Πρίγκιπα” συμβολίζει το αγαπημένο μας πρόσωπο με το οποίο μας δένουν ξεχωριστές στιγμές και εμπειρίες. Στο ”Πεντάμορφη και το Τέρας” ο πατέρας που κόβει τραντάφυλλα για την μικρότερη κόρη του συμβολίζει την αγάπη του για αυτήν. Το κομμένο λουλούδι είναι σύμβολο της χαμένης παρθενικότητας που στην αρχή του παραμυθιού φαίνεται ως ένα τερατώδες γεγονός, αλλά στην συνέχεια εξελίσσεται σε μια σχέση αγάπης. Τα τριαντάφυλλα είναι αρχαία θηλυκά σύμβολα που σχετίζονται με την Αφροδίτη αλλά και την Παναγία και αποκαλούνται ΄΄βασιλιάδες των λουλουδιών΄΄.

ΚΗΠΟΣ: Στην ”Ωραία Κοιμωμένη” ο κήπος είναι γεμάτος τριαντάφυλλα,τα οποία είναι μαγεμένα. Επίσης, ο κήπος συνδέεται με την ψυχή. Έτσι το τέρας προστατεύει και φυλάει τον κήπο με τόση μανία, αφού καθώς συμβολίζει την ψυχή του, είναι το μόνο ανθρώπινο πράγμα που έμεινε πάνω του ύστερα από τα μάγια της ζητιάνας.

ΡΑΒΔΑΚΙ: Το χρησιμοποιεί η νεράιδα για να μεταμορφώνει, να δίνει δηλαδή θετικό προορισμό σε αυτά που αγγίζει, όπως βλέπουμε στην ”Σταχτοπούτα”.

ΓΟΒΑΚΙ: Στην ”Σταχτοπούτα” αρχικά το γοβάκι ήταν από γούνα, ενώ στην συνέχεια ο Περό αντικατέστησε την λέξη με μια ομόηχη της που σημαίνει γυαλί (vair). Το γυάλινο γοβάκι έχει μαγικές ιδιότητες, καθώς στην Αλχημεία το γυαλί συμβολίζει την πνευματική τελειότητα, τη λάμψη, την καθαρότητα και τη διαύγεια. Το γυαλί ως εύθραυστο υλικό που μπορεί να εκραγεί κάτω από την πίεση, υποδηλώνει ότι ακόμα και οι καλοί χαρακτήρες όπως η ”Σταχτοπούτα” μπορούν να εκραγούν. Eίναι διάφανο και περνάει το φως μέσα του, είναι το ίδιο μεταλλαγμένο και παραμορφωμένο και δείχνει σε ποιο πόδι ταιριάζει η γνώση, η μεταμόρφωση, με άλλα λόγια τις αιώνιες αλήθειες που μένουν διαχρονικές πάντα.

Συμβολίζει την θηλυκότητα, ίσως και το ίδιο γυναικείο σεξουαλικό όργανο, ενώ η τελετουργία με τον πρίγκιπα που της φορά το γοβάκι υποδηλώνει αρραβώνα. Τελικά το γεγονός ότι χάνει το γοβάκι καθίσταται σημαντικό προκειμένου να δείξει τα εσωτερικά ψυχικά στοιχεία του χαρακτήρα της που η μητριά και οι αδερφές της δεν τις επέτρεπαν τόσο καιρό να δείξει.

ΡΟΚΑ: Στην ”Ωραία Κοιμωμένη” η ρόκα ματώνει το χέρι του κοριτσιού συμβολίζοντας την είσοδο της στην εφηβεία. Η είσοδος του κοριτσιού στο απαγορευμένο δωμάτιο με το γύρισμα του κλειδιού στην κλειδαριά στο οποίο η γριά γνέθει και τη ρόκα συμβολίζει επίσης την σεξουαλική σχέση. 

ΚΥΚΛΙΚΗ ΣΚΑΛΑ: Στην ”Ωραία Κοιμωμένη” βλέπουμε επίσης το κορίτσι να ανεβαίνει μια κυκλική σκάλα προκειμένου να εισχωρήσει στο απαγορευμένο δωμάτιο, κάτι που συμβολίζει (όπως και στα όνειρα) την σεξουαλική εμπειρία.

ΜΑΡΓΑΡΙΤΑΡΙΑ ΚΑΙ ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ: Συμβολίζουν την πίστη και τη σοφία.

ΤΖΑΚΙ-ΣΤΑΧΤΗ: Βλέπουμε την ”Σταχτοπούτα” παραμελημένη, καθώς έχει χάσει την μητέρα της και τον προορισμό της, να κάθεται δίπλα στο τζάκι. Εκεί το τζάκι συμβολίζει τον μαρασμό, την εσωστρέφεια. Χρειάζεται ο μαρασμός (= η στάχτη) για να επέλθει η αναγέννηση. Η στάχτη συμβολίζει την στάχτη των νεκρών, την ταπείνωση και την θλίψη, το πένθος (όπως σκουπίζει τις στάχτες η ”Σταχτοπούτα”) αλλά και το εφήμερο της ζωής. Ως προσωρινή κατάσταση είναι αναγκαίο, αλλά για να εξασφαλιστεί η επιβίωση πρέπει να μετατραπεί σε μια θετική στάση ζωής. Σε αρχαία έθιμα βλέπουμε τους δυστυχείς να κάθονται στις στάχτες.

Το τζάκι ως εστία της φωτιάς συμβολίζει το ιερό κέντρο της εσωτερικής μας ψυχής (η ”Σταχτοπούτα” που ασχολείται με το τζάκι εκφράζει την ψυχή, ενώ οι άσχημες αδερφές της το σώμα). Σε αρχαία έθιμα βλέπουμε το τζάκι -όπως στους Κέλτες- όπου η λατρεία των νεκρών γινόταν γύρω από το τζάκι. Στη Σκωτία καμία έξωση δεν γινόταν αν πρώτα δεν έσβηνε η φωτιά του τζακιού του ενοικιαστή. Στην Βόρεια Αγγλία ολόκληρο το τζάκι μεταφερόταν από το παλιό σπίτι στο καινούργιο, χωρίς να σβήσει η φωτιά. Στην αρχαία Ελλάδα ήταν τόπος γυναικείας κυριαρχίας, υπήρχε η θεά Εστία όπου η γυναίκα πριν από οποιαδήποτε εργασία έπρεπε να τιμήσει τη θεά του σπιτιού, και δεν έπρεπε να σβήσει η φωτιά.

ΚΟΚΚΙΝΟ ΣΚΟΥΦΙ: Στην ”Κοκκινοσκουφίτσα” της το έχει ράψει η γιαγιά της, οπού το κωνικό σχήμα του σκουφιού παραπέμπει στα βασικά σύμβολα των μυστηρίων (Καβείρια, Ελευσίνια, Μυστήρια Κελτών κ.α), συμβολίζοντας την πιο εξευγενισμένη πνευματική μας φύση. Επιπλέον είναι κόκκινο επειδή οι δονήσεις της ”Κοκκινοσκουφίτσας” είναι γεμάτες πάθος και εξάρτηση.

ΠΑΠΟΥΤΣΙ: Χαρακτηριστικά είναι τα παπούτσια της Ντόροθι στον ”Μάγο του Όζ”, όπου συμβολίζουν την μετάβαση και την μεταμόρφωση καθώς περνάμε από ένα τόπο σε έναν άλλο.

ΜΠΑΛΑ: Στo ”Βάτραχο Πρίγκιπα” η βασιλοπούλα ως μικρό κορίτσι παίζει ξένοιαστα με μια χρυσή μπάλα, ώσπου αυτή πέφτει σε ένα σκοτεινό πηγάδι. Η μπάλα συμβολίζει την αφέλεια του κοριτσιού που με την ενηλικίωση χάνεται και τότε η ζωή αρχίζει να αποκαλύπτει τις δύσκολες πλευρές τις.

ΑΠΑΓΟΡΕΥΜΕΝΟΙ ΕΙΣΟΔΟΙ: Εκφράζει συνήθως το απαγορευμένο που παραβιάζεται, π.χ ο ήρωας παραβιάζει μια πόρτα ή ένα δωμάτιο που απαγορεύεται ή θέτει μια απαγορευμένη ερώτηση και το βλέπουμε στο ”Ωραία Κοιμωμένη”, ”Κυανοπώγωνα” και στο ”Κορίτσι με τον Κύκνο”, συσχετίζοντας τα έτσι με βιβλικές εικόνες π.χ απαγορευμένος καρπός των πρωτόπλαστων.

ΡΟΔΑΝΙ: Τα ροδάνια, οι κινούμενες ρόδες συμβολίζουν τη μοίρα, καθώς οι τρεις Μοίρες υφαίνουν, ράβουν και κόβουν τις μοίρες των ανθρώπων. Γενικά τα ροδάνια συνδέονται με τις γυναίκες που δεν μπορούν να αλλάξουν τις μοίρες τους, ενώ αυτό φαίνεται στην ”Ωραία Κοιμωμένη” όπου αυτό καθορίζει τη μοίρα της κοπέλας.

ΧΤΕΝΙ: Οι σειρήνες και οι γοργόνες συχνά εμφανίζονται να κρατούν χτένια και να φτιάχνουν τα μαλλιά τους. Στην ”Χιονάτη” βλέπουμε την μάγισσα να δίνει στην κοπέλα, εκτός από το μήλο και ένα δηλητηριασμένο χτένι. Επίσης βλέπουμε την ”Ραπουνζέλ” -που την κρατά φυλακισμένη η κακιά μάγισσα- να της κρατά τα μαλλιά δεμένα με ένα χτένι. Όπως τα χτένια εξημερώνουν και ομορφαίνουν τα μαλλιά, έτσι σε πολλές περιπτώσεις φυλακίζουν και παγιδεύουν.

ΓΝΕΣΙΜΟ-ΠΛΕΞΙΜΟ: Συμβολίζουν τις θήλειες δυνάμεις 

ΞΥΛΟΥΡΓΙΚΗ-ΣΙΔΗΡΟΥΡΓΙΑ-ΠΕΤΡΑ: Η ξυλουργική-σιδηρουργία συμβολίζουν τις άρρενες δυνάμεις, ενώ η λάξευση της ακατέργαστης πέτρας συμβολίζει την μεταβολή της προσωπικότητας των ζώων ή ανθρώπων, την ικανότητα να αλλάζουν μορφές. Μια μετατροπή του ανθρώπου-πέτρα σε άνθρωπο. 

ΘΗΣΑΥΡΟΣ: Στο ”Χάνσελ και Γκρέτελ” τα παιδιά ως εξαρτημένα πλάσματα, ήταν βάρος για τους γονείς τους. Με την επιστροφή τους όμως γίνονται το στήριγμα της οικογένειας, αφού φέρνουν τους θησαυρούς της μάγισσας. Οι θησαυροί συμβολίζουν την ανεξαρτησία στη σκέψη και στις πράξεις των παιδιών, αλλά και την εμπιστοσύνη στον εαυτό τους. Το γεγονός ότι σώζονται μέσω της συνεργασίας, δείχνει ότι καθώς μεγαλώνουν πρέπει να στηρίζονται όλο και περισσότερο στους συνομηλίκους τους προκειμένου να πετύχουν την αμοιβαία βοήθεια και κατανόηση.

ΜΗΛΟ: Το μήλο που υπάρχει σε πολλούς μύθους, θρύλους (μήλο της έριδος στην Ιλιάδα, μήλα Εσπερίδων, βιβλικό μήλο της Εύας, χρυσό μήλο της Κασσιανής) γενικά είναι σύμβολο της αιώνιας νεότητας, της απαγορευμένης γνώσης, αλλά και της επιθυμίας και του πειρασμού. Ειδικά το κόκκινο μήλο συμβολίζει το σεξ και τον έρωτα. Στα λατινικά το μήλο (malum) σημαίνει κακό. Το μήλο στη ”Χιονάτη” συμβολίζει κάτι κοινό ανάμεσα στη μητριά και την κόρη, τις ώριμες σεξουαλικές επιθυμίες τους. Όταν καταναλώνει το μήλο αμέσως επέρχεται το τέλος της αθωότητάς της.

ΚΑΘΡΕΠΤΗΣ: Έχουν συχνά μαγικές ιδιότητες και συμβολίζουν την αλήθεια (δείχνουν τα πράγματα όπως είναι, αλλά και αυτά που δεν θέλεις να δεις), ματαιοδοξία και μαγεία. Είναι φορέας σύνδεσης του συνειδητού με το ασυνείδητο. Στην ”Χιονάτη” όταν η κοπέλα τον ρωτάει της λέει πάντοτε την αλήθεια, ενώ ο χώρος στην ”Ωραία Κοιμωμένη” είναι γεμάτος από καθρέπτες. Πολλές φορές όποιος κοιτάει το γυαλί μεταφέρεται σε άλλους κόσμους, αλλά αν ένα κομμάτι του καθρέπτη πέσει μέσα στο μάτι κάποιου, τότε θα βλέπει μόνο το κακό και την ασχήμια του κόσμου, όπως στην ”Βασίλισσα του Χιονιού”. Ο καθρέπτης αποτελεί μια αντανάκλαση και το άτομο αλληλεπιδρά με τον προβληματισμό του. Το κακό δεν μπορεί να φανεί μέσω του καθρέπτη, όπως στην κακιά μητριά  της ”Χιονάτης”, η οποία δεν μπορεί να δει τον εαυτό της μέσα σε αυτόν, γι αυτό συνεχώς τον ρωτάει επιβεβαιώνοντας έτσι την πεποίθηση ότι δεν γνωρίζει ούτε ποια είναι ούτε τι είναι και γι αυτό οργίζεται.

ΚΑΣΤΡΟ: Στην ”Πεντάμορφη και το Τέρας” ο πατέρας της Πεντάμορφης μπαίνει στο κάστρο και εκεί περιμένει να συναντήσει κάποιο σημαντικό άτομο. Τα μεσαιωνικά κάστρα ήταν σύμβολα δύναμης και κύρους και εφόσον είναι από πέτρα, είναι δυνατά και επιβλητικά. Το κάστρο στο παραμύθι συνδέεται με το φαινομενικά σκληρό τέρας. Εσωτερικά το κάστρο είναι γεμάτο πολυτελή αντικείμενα και πανέμορφο, πράγμα που συνδέεται με τον όμορφο εσωτερικό κόσμο του τέρατος. Όπως το κάστρο, έτσι και το τέρας εξωτερικά φαίνεται σκληρό και αγέρωχο, εσωτερικά όμως είναι απίστευτα ευαίσθητο και πανέμορφο.

ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ

Στα παραμύθια παρατηρούμε την συσχέτιση των ηρώων με διάφορα σύμβολα που ανάγονται σε παραδόσεις, θρησκείες, έννοιες ή βαθύτερες ψυχολογικές εκφράσεις του χαρακτήρα τους. Οι ήρωες έχουν κάτι το διαχρονικό, καθώς αφορούν τον καθένα από μας ξεχωριστά. Ξεκινούν από μια αρχή όπου όλα είναι περίεργα, κινδυνεύουν, ενώ σε πολλές περιπτώσεις βιώνουν την μεταμόρφωση. Το κακό είναι σχεδόν πάντα ο αντίπαλός τους που παίρνει διάφορες μορφές και στο τέλος υποτάσσεται, γλιτώνοντας ο ήρωας με θαυμαστό τρόπο, χάρη στην καρτερία και το ένστικτό του.

Οι περιπέτειες της φαντασίας που βλέπουμε είναι και περιπέτειες στο υποσυνείδητο της ευαισθησίας των αναγνωστών με κλασσικό ευχάριστο τέλος που λυτρώνει τον ήρωα και μαζί με αυτόν και εμάς. Τα εμπόδια που κατανικιούνται τελικά  είναι και εμπόδια δικά μας, καθώς μαζί με τον ήρωα ταξιδέψαμε και εμείς μαζί του και τελικά δικαιωθήκαμε.

ΠΑΤΕΡΑΣ: Συμβολίζει τον νόμο και την ηθική τάξη. Ο πατέρας της ”Πεντάμορφης” δουλεύει σκληρά για να συντηρήσει την οικογένειά του, ενώ έχει τύψεις όταν στέλνει την ”Πεντάμορφη” να ζήσει με το τέρας. Είναι έμπορος κάτι που δείχνει ότι η οικογένεια του ανήκει στην μέση τάξη και δεν είναι πλούσια. Στην ”Ωραία Κοιμωμένη” βλέπουμε ότι ο πατέρας της -προκειμένου να την προστατέψει- εξαφανίζει όλες τις ρόκες από το βασίλειο. Στην ”Χιονάτη” ο πατέρας, ο οποίος με την παθητική του στάση δημιουργεί προβλήματα επιβίωσης στην ηρωίδα, συμβολίζει το μήνυμα της διαρκούς αυτόβουλης μάθησης και περάτωσης στόχων και υποχρεώσεων εκ μέρους του παιδιού, προκειμένου να τα βγάζει πέρα μόνο του χωρίς να στηρίζεται πάντα σε κάποιον ενήλικα.

ΚΟΚΙΝΟΣΚΟΥΦΙΤΣΑ-ΧΙΟΝΑΤΗ: Η Κοκκινοσκουφίτσα είναι ένα παιδί, που προσπαθεί να αντιμετωπίσει τα προβλήματα της εφηβείας, χωρίς όμως να είναι έτοιμη συναισθηματικά για κάτι τέτοιο, αφού δεν έχει υπερνικήσει τις οιδιπόδειες συγκρούσεις της. Η αρνητική εμπειρία που βιώνει από τον λύκο στο τέλος του παραμυθιού την κάνει πιο συνειδητοποιημένη και πιο ώριμη. Έχασε την παιδική της αθωότητα, αλλά την αντάλλαξε με τη σοφία όσων έχουν γεννηθεί δύο φορές. Έχει πλέον θετικές σχέσεις με τους γονείς της και επιστρέφει στη ζωή ως νεαρή κοπέλα. Το θέμα των οιδιπόδειων συγκρούσεων, δηλαδή το πέρασμα από την παιδική ηλικία στην εφηβεία το βλέπουμε επίσης και στην ”Χιονάτη”.

ΠΕΝΤΑΜΟΡΦΗ: Η ηρωίδα ”Πεντάμορφη” αποφασίζει μόνη το πεπρωμένο της και πηγαίνει να ζήσει με το τέρας για να σώσει τον πατέρα της, Παντρεύεται το τέρας για να σώσει την ζωή του και βάζει τους άλλους πάνω από τον εαυτό της. Συμβολίζει την πανανθρώπινη έννοια της αυτοθυσίας της οποίας ο γάμος ξεκινάει από μία αυτοθυσία και καταλήγει να γίνει ο πιο όμορφος από όλους τους άλλους γάμους, διότι στηρίζεται στα συναισθήματα και όχι στην εξωτερική εμφάνιση.

ΠΡΙΓΚΙΠΑΣ: Στην ”Πεντάμορφη” το τέρας μεταμορφώνεται σε έναν όμορφο πρίγκιπα, συμβολίζοντας την επιβράβευση της καρτερίας και της αθώας αγάπης προς το τέρας με μία πλούσια και υπέροχη ζωή. Στον ”Μικρό Πρίγκιπα” ο ήρωας συμβολίζει την εκζήτηση μάθησης νέων πραγμάτων για την ζωή καθώς και την προσπάθεια εξεύρεσης της φιλίας και της αγάπης. Το φιλί του Πρίγκιπα στην ”Ωραία Κοιμωμένη” λύνει τα μάγια του ναρκισσισμού και αφυπνίζει τη θηλυκότητα της βασιλοπούλας. Η ένωσή τους συμβολίζει ό,τι συνεπάγεται η ωριμότητα: την αρμονία με τον εαυτό μας και με τους γύρω μας. Την αφυπνίζει από την περίοδο παθητικότητας και αδράνειας, αν και στην μοναξιά μπορεί κανείς να αναπτύξει ειλικρινή διάλογο με τον εαυτό του, ώστε να τον γνωρίσει καλύτερα. Η κατάρα είναι μια μεταμφιεσμένη ευχή. Μόνο όταν έχουμε θετική σχέση με τους άλλους δεν διατρέχουμε τον κίνδυνο να περάσουμε τη ζωή μας σαν σε λήθαργο.

ΓΙΑΓΙΑ: Στην ”Κοκκινοσκουφίτσα” συμβολίζει την ανέγγιχτη πλευρά του εαυτού μας, την σοφία, τις αρχές που υπάρχουν έξω από το γεμάτο άγνοια δάσος. Προκείμενου η ”Κοκκινοσκουφίτσα” να φτάσει στη γνώση της γιαγιάς θα πρέπει να περάσει από τον λύκο. Η γιαγιά συμβολίζει τον παλιό χρόνο που φαγώνεται από τον Χειμώνα. Ο λύκος τρώει την γιαγιά, τρώει την γνώση και μεταμφιέζεται σαν γιαγιά, μεταμφιέζεται τη γνώση, μια ειρωνεία πάνω στην ειρωνεία. Ως ενσάρκωση της ενοχής η γιαγιά δίνοντας μια ελκυστική κόκκινη μπέρτα με κουκούλα στο παιδί ξεγελάστηκε κι αυτή από το λύκο και τιμωρείται με το να υποβιβαστεί- να την καταπιεί δηλαδή, έστω και προσωρινά- ο λύκος.

ΞΥΛΟΚΟΠΟΣ: Στην ”Κοκκινοσκουφίτσα” ο ξυλοκόπος κόβει τα δέντρα, κόβει το ίδιο το σκοτάδι και συμβολίζει την πατρική φιγούρα. Η Κοκκινοσκουφίτσα έρχεται αντιμέτωπη με την αντιφατική φύση του αρσενικού, έρχεται αντιμέτωπη με όλες τις πλευρές της: τις εγωιστικές, βίαιες, δυνητικά καταστροφικές τάσεις που εκπροσωπεί ο λύκος και τις αλτρουιστικές, προνοητικές, προστατευτικές τάσεις που συμβολίζει ο κυνηγός. Ο κυνηγός όταν βγάζει το κορίτσι από την κοιλιά του λύκου, το αφελές κορίτσι έχει για πάντα χαθεί και στη θέση του θα αναγεννηθεί/μεταμορφωθεί σε ένα πιο ώριμο και υπεύθυνο παιδί. Η μέθοδος του κυνηγού μοιάζει με την καισαρική τομή, μέσω της οποίας συμφιλιώνει το παιδί με την ιδέα της εγκυμοσύνης και της γέννας.

Η ανάδυση του καινούργιου μέσα από την συμφορά/κακό το βλέπουμε πολλές φορές π.χ όταν ο Πινόκιο βγαίνει από την κοιλιά του κήτους όπου έχει μεταμορφωθεί ή όταν στον ”Παπουτσωμένο Γάτο” ο τρίτος γιος που πέφτει στα νερά από φτωχός βγαίνει πλούσιος ή η ”Σταχτοπούτα” βιώνει την αναγέννηση μέσα από τις στάχτες του τζακιού ή στον ”Μἀγο του Όζ” η Κακιά Μάγισσα αποδείχθηκε εκείνη που βοήθησε την Ντόροθι περισσότερο να διευρύνει τη ψυχή της. Η Ντόροθι έχει πλέον επιστρέψει σπίτι της. Εξωτερικά είναι η ίδια, αλλά εσωτερικά έχει μεταμορφωθεί ολοκληρωτικά. Τώρα δεν είναι ένα τρομαγμένο, μικρό ορφανό παιδί, αλλά μία νοήμων και πλήρως αφυπνισμένη καρδιά-συνειδητότητα μέσα στο ίδιο σώμα. Έχει επιστρέψει πίσω ακέραια από το χάος και το ταξίδι της.

ΟΡΦΑΝΟ ΠΑΙΔΙ: Το ορφανό παιδί είναι ο κύριος χαρακτήρας στις περισσότερες γνωστές παιδικές ιστορίες, όπως η Ντόροθι στον ”Μάγο του Όζ”, στο ”Κοριτσάκι με τα σπίρτα”, ”Χιονάτη”, ”Σταχτοπούτα”. Ένα ορφανό παιδί, επειδή νιώθει από τη γέννηση του ότι δεν είναι μέρος της οικογένειας του, αναγκάζεται να αναπτύξει από νωρίς την ανεξαρτησία του στη ζωή. Πρέπει να ψάξει το φως μέσα στο σκοτάδι, να αποτινάξει το φορτίο που το βαραίνει και να βαδίσει προς το άγνωστο προκειμένου να βιώσει την ωρίμανση. Συμβολισμός αυτονομίας, θέλησης για δύναμη και ζωτικότητας. Η ”Σταχτοπούτα” συμβολίζει το πνεύμα και τη ψυχή, ενώ απεναντίας οι κακές αδερφές της το σώμα και το νου.

ΜΑΓΟΙ–ΜΑΓΙΣΣΕΣ: Στα περισσότερα παραμύθια συναντούμε την αντίθεση μεταξύ της καλής και κακής μάγισσας. Στον ”Μάγο του Όζ” η Καλή και η Κακή αντιπροσωπεύουν την σκιά και το φως ή την αιώνια πάλη ανάμεσα στο καλό και το κακό. Η Καλή Μάγισσα δίνει στην Ντόροθι άλλο ένα χάρισμα που θα τη βοηθήσει στο ταξίδι της: τα φημισμένα ρουμπινένια γοβάκια. Όταν η κακιά Μάγισσα λέει: θέλω αυτά τα ρουμπινένια γοβάκια, είναι σαν να λέει στη Ντόροθι «οποιαδήποτε στιγμή μπορείς να βγεις από το δύσκολο δρόμο, αν πουλήσεις αυτά τα παπούτσια». Συμβολικά φανερώνεται ότι κάθε φορά που μας δίνεται ένα νέο χάρισμα, μια πιο καθαρή αίσθηση του εαυτού, παρεμβαίνει η σκοτεινή πλευρά του εαυτού μας για να δει αν είμαστε διατεθειμένοι να πουλήσουμε τη νέα μας πνευματική δύναμη για κάποιο υλικό κέρδος, για κάποια μεγαλύτερη άνεση. Στο κάστρο της κακιάς Μάγισσας η Ντόροθι συλλαμβάνεται. Συμβολικά υπογραμμίζεται ότι στο ταξίδι της πνευματικής μας ανάπτυξης, ακόμα κι αν καταφέρουμε να ξεπεράσουμε τις επιθυμίες μας, πάντα μας αιχμαλωτίζουν με κάποιο τρόπο οι φόβοι μας και νιώθουμε απομονωμένοι και εγκαταλειμμένοι.

Στο ”Χάνσελ και Γκρέτελ”τα κακά σχέδια της μάγισσας υποχρεώνουν τελικά τα παιδιά να αναγνωρίσουν τους κινδύνους που συνεπάγεται η απληστία. Προκειμένου να επιβιώσουν πρέπει να αναπτύξουν τη δική τους πρωτοβουλία, να καταστρώσουν ένα σχέδιο και να δράσουν έξυπνα. Ο μάγος στο ”Μάγο του Όζ” παρουσιάζει τις προκλήσεις της επιβίωσης που αντιμετωπίζουμε όλοι όταν βαδίζουμε το δικό μας δρόμο από κίτρινα τούβλα. Αυτός, όπως κάθε καλός πνευματικός δάσκαλος, υποβάλει την Ντόροθι και το σκιάχτρο αμέσως σε δοκιμασία, ζητώντας να του φέρουν τη σκούπα της κακιάς Μάγισσας. Αν και ο ” Μάγος Όζ” αντιπροσωπεύει την απόχτηση πνευματικής δύναμης και ανεξαρτησίας, ουσιαστικά δεν έχει νόημα αν η Ντόροθι δεν μπορεί να φέρει μαζί της στο σπίτι της, αυτό που έχει μάθει και να το εφαρμόσει στη καθημερινή της ζωή.

Η πνευματική ενόραση δεν πρέπει να είναι μόνο αυτοσκοπός, αλλά ένα μέσον για να μεταμορφώσουμε τη ζωή μας πάνω στη γη από απλή επιβίωση και κυριαρχία σε συμπόνια και υπηρεσία προς τους άλλους.

ΚΑΚΙΆ ΜΗΤΡΙΑ: Στην ”Χιονάτη” πίσω από την κακιά μητριά συμβολίζεται το αρχαίο θέμα του Νάρκισσου, ο οποίος αγαπούσε τον εαυτό του, τόσο πολύ που αυτοκαταστράφηκε. Η κακιά μητριά που πάσχει από υπερβολικό ναρκισσισμό βλέπει το παιδί που μεγαλώνει ως απειλή, καθώς όσο αυτό μεγαλώνει αυτή γερνάει και μετατρέπεται σε γριά. Η ”Χιονάτη” υποκύπτει επανειλημμένα στους πειρασμούς της μητριάς, παρά τις προειδοποιήσεις των νάνων, κάτι που συμβολίζει τις συναισθηματικές συγκρούσεις της εφηβείας και την ανωριμότητα απέναντι στις προκλήσεις. Αν αντεπεξερχόταν με ευκολία στους κινδύνους που συνοδεύουν την ανάπτυξη, δεν θα μπορούσε ποτέ να ωριμάσει. Η μητριά αντιπροσωπεύει την σκοτεινή και καταστροφική όψη της γυναικείας φύσης, ενώ σε άλλα παραμύθια μεταμορφώνεται σε κακιά μάγισσα. Οι μητριές όπως στη ”Σταχτοπούτα” και τη ”Χιονάτη” συμβολίζουν ακόμη τον χαμένο Παράδεισο και την σκληρή πραγματικότητα του κόσμου (την κάθοδο της ψυχής στον κόσμο, όπου πρέπει να υποφέρει τις δοκιμασίες), όπου το άτομο αντιμετωπίζει τη σκοτεινή πλευρά της Μεγάλης Μητέρας.

ΚΑΚΕΣ ΑΔΕΡΦΕΣ ΣΤΑΧΤΟΠΟΥΤΑΣ: Οι αδελφές της Σταχτοπούτας συμβολίζουν την εσωτερική και πνευματική ασχήμια, αντιπροσωπεύουν τις δυνάμεις του κακού που βρίσκονται στην απληστία, τη ζήλια και τη ματαιοδοξία. Πανέμορφες στην όψη, κακές στην ψυχή. Κάνουν μάλιστα και μπάνιο με ροδόσταμο που ετοιμάζει η δύστυχη ”Σταχτοπούτα”, ενώ αυτή είναι πάντα αχτένιστη και βρώμικη. Αυτή η αντίθεση (καλού-κακού) θυμίζει τις γοργόνες και τα άλλα πλάσματα που το πάνω μέρος του σώματός τους είναι ανθρώπινο και το κάτω ανήκει σε κάποιο ζώο (όπως σε άλογο[κένταυροι] ή σε κατσίκα[φαύνοι]), και συνήθως αντιπροσωπεύουν τα δύο μέρη της ανθρώπινης ύπαρξης: το σώμα και την ψυχή. Στον Μεσαίωνα οι γοργόνες επίσης αντιπροσώπευαν τον Ιησού, που είχε αυτό που ονομάζεται ”διπλή φύση”, που σημαίνει ότι ήταν Θεός και άνθρωπος μαζί. Στην αρχαία ελληνική μυθολογία,ο κακός ανθρωποφάγος Μινώταυρος, είχε κεφάλι ταύρου και σώμα ανθρώπου.

Παντελής Λιάκας

ΠΗΓΕΣ Cooper J. C., Ο Θαυμαστός Κόσμος των Παραμυθιών, εκδόσεις Θυμάρι. Μαλαφάντης Κ., Το Παραμύθι στην Εκπαίδευση, Εκδόσεις Ατραπός Τζαβιδοπούλου Αγγελική, Μίχου Κατερίνα, Το παραμύθι και η παιδαγωγική του αξιοποίηση Καρέκου Ευφροσύνη, Ο μάγος του Όζ και η προσωπική ανάπτυξη Justine Gaunt, The Fairytale Forest- a source of Symbolism Karen Elizabeth Guerin, The Fairy Tale Forest 

Επεξεργασία, επιμέλεια  αναδημοσιεύσεων Πλωτίνος